كۆنێ ڕه‌ش/ قامشلۆ
بێگومان، د سه‌رانسه‌ری كوردستانێ ده‌، باكۆری خوه‌دیێ قه‌نجیا وه‌شاندنا ڕۆژنامه‌ و كۆڤارێن كوردی نه‌، و د سه‌رێ وان ده‌ به‌درخانی. ژ خوه‌ به‌درخانی سه‌ركانێن كوردێن باكۆرن.
ده‌ما كو مرۆڤ ل پێڤاژۆیا ڕۆژنامه‌گه‌ریا كوردی ئان وێژه‌یا كوردی ڤه‌گه‌ره‌ و به‌رپێل بكه‌، هنگێ وێ ژێ ڤه‌ خوه‌ش دیارببه‌ كو، له‌هه‌نگێن ڕۆژنامه‌ و وێژه‌یا كوردی د ڕۆژێن خوه‌ ده‌ پێرگی گه‌له‌ك ئاسته‌نگ و كه‌له‌مێن دژوار هاتنه‌، ژ وان له‌هه‌نگان؛ به‌درخانی. ته‌ڤی ڤێ یه‌كێ ژی، ئه‌و به‌درخانی ژ ده‌ستهلانین نه‌كه‌تنه‌ و بێ ڕاوه‌ستان ل به‌ر خوه‌ دانه‌، تا كو ئه‌م گه‌هاندنه‌ ڤێ قۆناخێ..
سه‌باره‌تی به‌درخانیان، ئه‌ز نه‌ باوه‌ر ئم كو ت مالبات وه‌ك مالباتا میرێ جزیرا بۆتان، میر به‌درخانێ ئازیزی: ۱۸۰۲ – ۱۸٦۸، ژ دل و جان خه‌بات و بزاڤ د به‌ر گه‌لێ كورد ده‌ كربن و ته‌ڤ مالێ خوه‌ و جانێ خوه‌ د به‌ر ده‌ وندا كربن.
ته‌ڤی كو نه‌فه‌رێن ڤێ مالباتێ ژ سالا ۱۸٤۷عان ڤه‌ د كۆچبه‌ری و سرگونیێ ده‌ دژیان، لێ وان قه‌ت وه‌لاتێ خوه‌ بۆتان، وارێ باڤ و كالێن خوه‌، ژبیر نه‌كرن، ژ ده‌ستهلانین نه‌كه‌تن.. ب له‌هه‌نگی ل به‌ر خوه‌دان و گه‌له‌ك خه‌بات و بزاڤ كرن، دا كو ناڤێ گه‌لێ خوه‌ د ناڤ گه‌لێن جیهانێ ده‌ بلند بكن. نه‌فه‌رێن ڤێ مالباتێ د سرگونیێ ده‌، د بن شه‌رت و مه‌رجێن چه‌تین و دژوار ده‌، خوه‌ به‌رپرسیارێ گه‌لێ خوه‌ ددیتن و كێشه‌یا گه‌لێ كورد بارێ خوه‌ یێ یه‌كه‌مین دناسین. ب گۆتن و كرنێ دخه‌بتین؛ چ د وارێ جڤاكی و ڕه‌وشه‌نبیریێ ده‌ و چ د وارێ سیاسی ده‌ و وها ته‌ڤ د سرگونیێ ده‌، دووری خاكا جزیرا بۆتان مرن. هه‌ر و هه‌ر داخوازا وان پێشخستنا زمانێ كوردی، وێژه‌یا كوردی و بلندكرنا ناڤێ كوردستانێ بوو..
وان به‌درخانیان گه‌له‌ك كۆمه‌له‌ و دبستان دامه‌زراندن، گه‌له‌ك كۆڤار و ڕۆژنامه‌ وه‌شاندن، هه‌م ژی ب سایا وان گه‌له‌ك وێژه‌ڤانێن باكۆری د ناڤ خه‌لكێن ڕۆژاڤا ده‌ هاتن ناسكرن و ڕۆله‌ك مه‌زن لیستن وه‌ك: نووره‌ددین زازا، ئۆسمان سه‌بری، جه‌گه‌رخوین، قه‌دری جان، ڕه‌شیدێ كورد، مسته‌فا ئه‌همه‌د بۆتی، مه‌لا ئابدولسه‌لام ناجی، ڕه‌وشه‌ن خانم به‌درخان، در. نووری ده‌رسه‌می، مه‌لا ئه‌همه‌دێ نامی و هود. هه‌ر وها وان به‌درخانیان گه‌له‌ك ناڤه‌ند و ئه‌نستیتو ژی ژ گه‌لێ كورد ڕه‌ ڤه‌كرن.
ژ شاگرتێن وان به‌درخانیان یێن كو ب سایا كۆڤار و ڕۆژنامه‌یێن وان ناڤ و ده‌نگ دانه‌ و باكۆری نه‌:
هه‌لبه‌ستڤان قه‌دری جان، ژ كه‌سێن پێشیه‌ كو به‌شداری ب به‌درخانیان ڕه‌ كریه‌ و وه‌ك نووخوریێ هاوارێ هاتیه‌ ناسكرن.. د هه‌ژمارا دودوان ده‌، ئۆسمان سه‌بری خوه‌ به‌ردایه‌ ناڤ كه‌روانێ نڤیسكارێن هاوارێ. در. ئاهمه‌د نافز به‌گ زازا، وه‌ك بژیشكێ هاوارێ، د قونجكا بژیشكی ده‌ نڤیساندیه‌. لێ ژ هه‌ژمارا چاران و پێده‌، هاوار ب هه‌لبه‌ست و نڤیسێن ڤان كه‌سێن باكۆری یێن دن هاتیه‌ خه‌ملاندن وه‌ك: جه‌گه‌رخوین، موسته‌فا ئه‌همه‌د بۆتی، نووره‌ددین زازا، لاوێ فندی، هه‌سه‌ن هشیار، ڕه‌شیدێ كورد، ئه‌همه‌د نامی و قه‌دری جه‌میل پاشا..هود. هه‌م ژی ژ كوردستانا باشوور ڤان نڤیسكارێن ب ناڤوده‌نگ د هاوارێ ده‌ نڤیساندنه‌ وه‌ك: فایق بێكه‌س، گۆران، ته‌وفیق وه‌هبی، شاكر فه‌تاه، هه‌ڤندێ سۆری، مه‌لا ئه‌نوه‌رێ مایی، ئابدولخالق ئه‌سیری، پێرووت، لاوكێ كورد..هود. هه‌ر وها ڕۆپه‌لێن هاوارێ ژ وان كه‌سێن كو نوو خوه‌ فێری خوه‌ندن و نڤیساندنا كوردی كربوون ڤه‌كری بوو… به‌لێ به‌شێ فرانسیزی، ژ بل كو میر جه‌لاده‌ت و برایێ خوه‌ در. كامیران، ب گه‌له‌ك ناڤان د ڤێ پشكێ ده‌ دنڤیساندن، ڤان كورده‌ناسێن بیانی ژی ئه‌و به‌ش دخه‌ملاندن وه‌ك: پر. گ. مجهائه‌لان و ڕ. له‌سجۆت.
ئه‌م كوردێن ڕۆژاڤا ب سایا وان به‌درخانیان و وان باكۆریان، مه‌ زمانێ خوه‌ پاراست، هه‌ز زمانێ خوه‌ كر و ئه‌م مه‌ پێ نڤیساند..
ئه‌م ئێ ڤه‌گه‌رن سه‌ر كۆڤارا (هاوار)ئێ، ئه‌وا كو مه‌ گۆت كۆڤاره‌كه‌ ۱٥ ڕۆژی بوو، به‌لێ جهێ داخێ یه‌ كو ئه‌ڤ كۆڤار ژ به‌ر ڕه‌وشا ئابۆری و جیۆپۆلۆتیكی، ته‌ڤ هه‌ژمارێن وێ ل سه‌ر هه‌ڤ نه‌هاتنه‌ چاپكرن ل گۆر پرۆگرامێ خوه‌دییێ وێ، و پاشێ ژی هاتییه‌ ڕاوه‌ستاندن.
٥۷ هه‌ژمار ژ هاوارێ، د ناڤبه‌را سالا ۱۹۳۲ئان و سالا ۱۹٤۳ئان ده‌، هاتنه‌ وه‌شاندن. ئه‌ڤ كۆڤارا به‌ده‌و و سپه‌هی، ژ به‌ر ڕه‌وشا ئابووری د سێ قۆناخان ڕه‌ ده‌رباس بوویه‌، تا كو هاتیه‌ ڕاوه‌ستاندن.
نڤیسكارێن هاوارێ ته‌ڤ كوردێن باكۆر بوون.. گه‌شبوون و پێشكه‌تنا هاوارێ ب پێنووسێن كوردێن باكۆر بوو.. ڕۆلا وان یا سه‌ره‌كه‌ بوو.. ب خێرا وان زمانێ مه‌ هات پاراستن و زمانێ مه‌ بوو زمانێ خوه‌ندن و نڤیساندنێ..
سه‌د مخابن كو ڕۆژا ئیرۆ، زمانێ كوردی ل باكۆر د ڕه‌وشه‌كه‌ خه‌راب ڕه‌ ده‌رباس دبه‌.. به‌لێ د ڤان چه‌ند ڕۆژێن داوی ده‌ دلخوه‌ش بووم كو پلاتفۆرمه‌ك ژ بۆ خوه‌دیلێده‌ركه‌تنا زمانێ كوردی د ناڤ كوردێن باكۆر ده‌ ل ئامه‌دێ هاتیه‌ دامه‌زراندن و وێ پلاتفۆرمێ بریارا ئاڤاكرنا سێ كۆمان ژ بۆ فه‌رمیبوون، په‌روه‌رده‌كرن و پاراستنا زمانێ كوردی زمانێ كوردی ستاندیه‌. ئه‌ز ژ دل وان پیرۆز دكم.

خه‌وسێ هێزانێ، مامۆستایێ مه‌زن و
“یێ كو یه‌كی فڵه‌ه بكوژه‌ ناچه‌ جنه‌تێ”
كۆنێ ڕه‌ش
د بچووكانیێ ده‌، گه‌له‌ك جاران من ناڤێ خه‌وسێ هێزانێ ژ نه‌فه‌رێن مالباتێ و خه‌لكێن گوند دبهیست. نه‌خاسم ده‌ما كو ل وان ته‌نگ دبوو و چاره‌ ژ پرۆبله‌م و پرسگرێكێن خوه‌ ڕه‌ نه‌ددیتن. هنگی به‌رێ خوه‌ ددان ئاسمان و دگۆتن؛ (یا خه‌وسێ هێزانێ! هاوار و گازیا مه‌ ل به‌ر ته‌یه‌.. تو د هاوارا مه‌ ده‌ وه‌ره‌..). بێتر ژنان هاوار و هێڤی ژ خه‌وسێ هێزانێ دخوه‌ستن.
ژ وێ هنگێ ڤه‌، ئه‌ز د ناڤێ خه‌وسێ هێزانێ ده‌ دفكریم، بێ كو به‌رسڤه‌كه‌ زه‌لال ببینم.. پشتی كو مه‌زن بووم، من خوه‌ندن و سه‌روه‌ختی دیرۆك و ڕه‌وشه‌نبیریا كوردی بووم، جاره‌كه‌ دن خه‌وسێ هێزانێ هات بیرا من. من ژ خه‌لكێن ده‌ردۆرا خوه‌ پرس كرن، وه‌ك شێخ ئه‌فیفی هوسه‌ینی، به‌ری كو د سالا2016 ان ده‌ ل ئاموودێ هه‌ره‌ به‌ر دلۆڤانیا خوه‌دێ و ڤێ پاشیێ ژی، ژ مامۆسته‌ ڕێبه‌ر سه‌یدا كو ژ مالباتا مامۆستایێ مه‌زن ئه‌.. وان باش ئاگاهی ژ من ڕه‌ گۆتن و د ئه‌نجام ده‌ ناڤێ خه‌وسێ هێزانێ و گوندێ هێزانێ ژ من ڤه‌ دیار بوون. د سالا 2010 هان ده‌ ژی، ده‌ما كو چووم وانێ، نێزیكی به‌دلیسێ ئه‌م د به‌ر ڕێكا كو دچه‌ هێزانێ ڕه‌ ده‌رباس بووم..
هێزان گونده‌كی چیایی یه‌. باشوور و ڕۆژهلاتی باژارێ به‌دلیسێ دكه‌ڤه‌. د چه‌رخێ 19 هان و ده‌ستپێكا 20 هان ده‌، ناڤه‌نده‌ك ئلم، زانین و ڕێچكا نه‌قشبه‌ندیێ یا یه‌كه‌مین بوو د باكۆری كوردستانێ ده‌. ده‌ما كو ئه‌و هه‌بوو نوورشینا شێخ مهه‌مه‌د زیائه‌لدین، یێ ب ناڤێ (هزره‌ت) ناسكریه‌ نه‌ وها ب ناڤوده‌نگ بوو.. قوتابیێن دبستانا هێزانێ ژ هه‌ر چار په‌رچه‌یێن كوردستانێ هه‌بوون و گه‌له‌ك شێخ و مه‌لایێن ب ناڤ و ده‌نگ لێ خوه‌ندنه‌، وه‌ك نموونه‌ مه‌لا خه‌لیلێ سێرتی.. ئه‌و ناڤه‌ند ئان دبستان ب سه‌ركێشیا (شێخ سه‌بخه‌ته‌ڵاه/ خه‌وسێ هێزانێ) ڤه‌ دهات برێڤه‌برن. ژ به‌ر كو شێخ سه‌بخه‌ته‌ڵاه زانیاره‌كی مه‌زن و دووردیتی بوو، كه‌رامه‌تێن وی هه‌بوون، ب ناڤێ خه‌وسێ هێزانێ د سه‌رانسه‌ری كوردستانێ ده‌ هاتبوو ناسكرن. وه‌لاتیێن به‌له‌نگاز و په‌ریشان، د ته‌نگاسیان ده‌ هاوار و گازیا خوه‌ ل به‌ر داتانین و پشتا خوه‌ پێ قه‌وین دكرن..
شێخ سه‌بخه‌ته‌ڵاه ئان خه‌وسێ هێزانێ خه‌لیفه‌تیا خوه‌ ژ (سه‌ید تاهایێ نه‌هری)، ستاندبوو، سه‌ید تاها ژی خه‌لیفه‌تیا خوه‌ ژ شێخ خالدێ نه‌قشبه‌ندی یێ ناڤدار ستاندبوو و د ئه‌نجام ده‌ گوندێ هێزانێ ببوو ناڤه‌نده‌ك مه‌زن ژ ئلم و زانینێ ڕه‌، نه‌خاسم ژ زانیاریا ڕێچكا نه‌قشبه‌ندی ڕه‌، تا كو هنا دبستانا وێ وه‌ك (ئه‌زهه‌را بچووك) ددیت.
د سه‌رهلدانا به‌دلیسێ ده‌ سالا 1913هان، دو كورێن شێخ سه‌بخه‌ته‌ڵاه (شێخ شه‌هابه‌ددین و شێخ مهه‌مه‌د شێرین) دگه‌ل برازیێ وی (سه‌ید ئه‌لی)، ب ده‌ستێ تركان هاتن بدارڤه‌كرن و مامۆستایێ وان (خه‌لیفه‌ سه‌لیم ئان مه‌لا سه‌لیم)، ژ نه‌چاری خوه‌ ل قونسولخانه‌یا ڕووسا یا ل به‌دلیسێ گرت.. مخابن پشتی ساله‌كێ، د ده‌ستپێكا جه‌نگا جیهانی ئا یه‌كه‌مین ده‌، تركان ب هۆڤیتی ئێریشی وێ قونسولخانه‌یێ كرن و خه‌لیفه‌ سه‌لیم ژی بدارڤه‌كرن.. به‌لێ كامل به‌درخان، یێ كو وه‌ك ئه‌ندازیارێ سه‌رهلدانێ بوو، وی ژی ب هاله‌كی خه‌راب خوه‌ ب ته‌بلیسێ، پایته‌ختا گورجستانێ ڤه‌ گهاند.. لێ سه‌یدایێ ئبێده‌ڵاهێ هێزانی، یێ كو سه‌ربازێ مه‌یدانی بوو ژ سه‌رهلدانا به‌دلیسێ ڕه‌، وی دگه‌ل برایێ خوه‌ مه‌لا فه‌تهلاه، هێزان و به‌دلیس ل پاش خوه‌ هشتن و خوه‌ د ناڤ گوندێن ویلایه‌تا مه‌ردین ده‌، ب تایبه‌تی ل ئه‌ینكافێ، جه‌م مالا شێخ ئبراهیمێ هامدی خوه‌ پاراستن.. و وها ئه‌و ناڤه‌ندا ئلم و زانینێ ل هێزانێ و بوو پارا دیرۆكێ..
د سالا 1915 هان ده‌، ده‌ما كو سه‌یدایێ ئبێده‌ڵاهێ هێزانی ل ویلایه‌تا مێردینێ بوو و فه‌رمانا قركرنا ئه‌رمه‌ن و سریانیان ژ ڕه‌خ ده‌وله‌تا ئه‌لیۆسمانی ڤه‌ ڕابوو و وی بهیست كو هن ژ مه‌لایێ نه‌زان، هۆڤ و ب دووردیتنا خوه‌ كۆر دبێژن؛ (یێ كو یه‌كی فڵه‌ه/خرستیان بكوژه‌، وێ هه‌ره‌ جنه‌تێ..!). هنگێ سه‌یدایێ ئبێده‌ڵاهێ هێزانی فه‌توویه‌ك دژی گۆتنێن وان د ناڤ خه‌لكێن مێردینێ ده‌ به‌لاڤ كر و گۆت: (یێ كو یه‌كی فڵه‌ه/خرستیان بكوژه‌ ناچه‌ بهشتێ..). ب به‌لاڤكرنا فه‌توویا وی ڕه‌ گه‌له‌ك ژ ئه‌رمه‌ن و سریانیێن د ناڤ كوردان ده‌ ژ مرنێ هاتن پاراستن و گه‌له‌ك ژ وان ل باژارێ ئاموودێ، جیوار بوون..
پاشێ سه‌یدایێ ئبێده‌ڵاهێ هێزانی و برایێ خوه‌ پێله‌كێ ل گوندێ دارا دمینن د په‌ی ڕه‌ ل باژارێ ئاموودێ ب جیوار دبن. د سالا 1920 هان ده‌ سه‌یدایێ ئبێده‌ڵاه یه‌كه‌مین دبستانا زانیاریا ئۆلی ل ئاموودێ ڤه‌دكه‌ و گه‌له‌ك مه‌لا ئجازه‌یێن خوه‌ ل به‌ر ده‌ستێ وی دستینن، یه‌ك ژ وان سه‌یدایێ جه‌گه‌رخوین ئه‌. به‌ری كو سه‌یدایێ جه‌گه‌رخوین خوه‌ندنا خوه‌ ل به‌ر ده‌ستێ وی خه‌لاس بكه‌ سه‌یدایێ وی ئبێده‌ڵاه د سالا 1929 ها ده‌ ل ئاموودێ دچه‌ به‌ر دلۆڤانیا خودێ، ڤێجا ئجازا خوه‌ ژ برایێ وی مه‌لا فه‌تهڵاه دستینه‌.. نه‌ ته‌نێ سه‌یدایێ ئبێده‌ڵاهێ هێزانی د ناڤ شێخ و مه‌لایێن ئاموودێ ده‌ ب ناڤێ (مامۆستایێ مه‌زن) هاتبوو ناسكرن، به‌لێ د ناڤ ته‌ڤاهیا شێخ و مه‌لایێن جزیرێ ده‌ ب ڤی ناڤی هاتبوو ناسكرن..
هێژایه‌ گۆتنێ كو سه‌یدایێ جه‌گه‌رخوین ب هه‌لبه‌ستا خوه‌ (شاهناما شه‌هیدان)، ڕه ب گیانێ شه‌هیدێن سه‌رهلدانا به‌دلیسێ 1913 هان و سه‌رهلدانا شێخ سه‌ئیدێ پالۆ ل دیاربه‌كرێ 1925 هان ڤه‌ ئانیه‌. میر جه‌لاده‌ت به‌درخان ئه‌ڤ هه‌لبه‌ست وی د دو هه‌ژمارێن كۆڤارا خوه‌ هاوارێ ده‌ 18 هان و 19 هان، سالا 1933 هان ل شامێ به‌لاڤكریه‌.

كۆنێ ڕه‌ش
ب من خوه‌ش ئه‌ كو د د ڕۆژا جیهانی ئا ژنێ ده‌ ده‌ كاربم ڕۆناهیێ به‌ردم سه‌ر ڕۆلا ژنێ د جڤاكا كوردێن به‌ریا مێردینێ ده‌.
مه‌به‌ستا من كو ئه‌ز ڕۆناهیێ به‌ردم سه‌ر ڕۆلا ژنێ د به‌ریا مێردینێ ده‌، ڕۆلا ژنێ د جڤاكا كوردی ده‌، ڕۆلا ژنێ د مالا كوردی ده‌ و ڤێ گۆتنا كو باڤ و كالێن مه‌ گۆتیه‌: (ژن ستوونا مالێ یه‌)، بچه‌سپینم.. ئه‌رێ ڕۆلا مێر مه‌زن ئه‌، لێ بارێ گران ل سه‌ر پشتا ژنێ یه‌، ژن ستوونا مالێ یه‌.
ئه‌رێ نیڤێ جڤاكێ یه‌ و وه‌ك كو دیار ئه‌، د ڤێ سه‌رده‌مێ ده‌ گوهدانه‌ك مه‌زن ب ژنێ هه‌یه‌. نه‌خاسم ژ ڕه‌خ سازیێن سڤیل، ده‌وله‌تێن ده‌مۆكرات و نه‌ته‌وێن یه‌كگرتی ڤه‌ و وها ئه‌ڤ ده‌وله‌ت و سازیێن تێڤه‌ل ب هه‌ولدانن وێ زلم و زۆرا كو ژ سه‌دێ سالان ڤه‌ ل سه‌ر ژنێ تێ مه‌شاندن، هلینن و نه‌ما بكن. بێگومان ئه‌م كورد ژی به‌شه‌كن ژ نه‌ته‌وێن جیهانێ، گه‌له‌ك زلم و زۆر ل ژنا كورد ژی بوویه‌ و هێژی دبه‌. به‌لێ زلما كو ل ژنا كورد دبه‌، دوباره‌ یه‌؛ ژ ڕه‌خه‌كی دن ڤه‌ جڤاكی یه‌، وه‌ك ئا گه‌لێن جیرانێن مه‌، ژ ڕه‌خ ڕێژیمێن كه‌دخوار ڤه‌ و ژ ڕه‌خه‌كی ڤه‌ بنده‌ستیا كو گه‌لێ كورد ب ته‌ڤایی تێره‌ ده‌رباس دبه‌، ژ ڕه‌خ داگیركه‌ران ڤه‌..
ته‌ڤی ڤێ ڕه‌وشا خه‌راب ئا كو كوردستان تێره‌ ده‌رباس بوویه‌ و دبه‌، گه‌لێ كورد ب ڕوومه‌ت و ڕێزگرتنێ ل ژنێ مێزه‌ كریه‌ و ده‌رفه‌تێن به‌رفره‌ه د ژیانا ڕۆژانه‌ ده‌ ل به‌ر ڤه‌كری هشتیه‌.. د ئه‌نجام ده‌ ژنا كورد د گه‌له‌ك واران ده‌ خوه‌ پاراستیه‌، سه‌رێ خوه‌ هلدایه‌ و ناڤ و ده‌نگ دایه‌..
دكاره‌ وان واران ب ڤان خسله‌تان ب ناڤ بكه‌: مه‌ردی، مێرانی، زانین و هوشمه‌ندی، وه‌فاداری، ده‌یاخ و جانگۆری..
یه‌ك ژ ژنێن به‌ریا مێردینێ یێن كو د ده‌ستپێكا چه‌رخێ بیستان و ڤر ده‌ ناڤ و ده‌نگ دانه‌ خه‌نسا پاشێ یه‌.
خه‌نسا پاشێ ئان خه‌نسا خه‌له‌جی: كه‌بانیا ئیبراهیم پاشایێ مڵی بوو؛ ژنه‌ك ژیر و ژێهاتی بوو، خوه‌دی كه‌سایه‌تیه‌ك خورت و ب بریار بوو. د هه‌یامێ مێرێ خوه‌ ئیبراهیم پاشا ده‌ و د په‌ی وی ڕه‌ ژی، وێ كاریبوو زارۆك و ئێلا خوه‌ ئا مڵان د ده‌ڤه‌رێن ته‌نگ ڕه‌، ب سه‌ركه‌تن ده‌رباس بكه‌.. ئه‌و بوو یا كو د شه‌رێ ئه‌ره‌بێن ئنز و شه‌مه‌ران ده‌ ناڤ د مێرێن مڵان، خه‌له‌جان و كیكان ده‌ ددا و ژ وان ڕه‌ دگۆت؛ یاخێن وه‌ یاخێن گوران ئه‌. ئانكو یاخێن گوران ژی په‌زكوژن، یاخێن وه‌ ژی مێركوژن.. ئه‌و كه‌چا دائۆئود ئاخا، پسمامێ ئیسمائیل ئاخا سه‌رۆكێ ئێلا خه‌له‌جا بوو، لێ ب ناڤێ خه‌نسا ئیبراهیم پاش دهات ناسكرن ئان ب ناڤێ خه‌نسا پاشا. پشتی كو د پاییزا(1908) ئان ده‌ زلامێ وێ ئیبراهیم پاشایێ مڵی ل سفه‌یا، نێزیكی كه‌وكه‌بێ مڵان جانێ خوه‌ ژ ده‌ست دا و چوو به‌ر دلۆڤانیا خوه‌دێ و زارۆكێن وی ل نسێبینێ هاتن گرتن.. خه‌نسا خاتوون ب كار و بارێ ئێلا مڵان ڕابوو و ب زیره‌كیا خوه‌ زارۆكێن خوه‌ ژ زندانێ به‌ردان.. خه‌نسا خاتوون خوه‌دی ڕێز و ڕوومه‌ت بوو ل جه‌م ئاخایێن كوردان و كه‌یاخێن ئه‌ره‌بان، نیشانا ڕێزگرتنا وێ كو، د هه‌ڤدیتنان ده‌ سه‌رێ وێ ماچ دكرن..
كۆنێ ڕه‌ش، قامشلۆ

كۆنێ ڕه‌ش/ قامشلۆ
د ده‌ستپێكا سالێن(1960) دا، هه‌یامێ كو جه‌مال عه‌بدولناسر سه‌رۆكێ سووریێ و مسرێ بوو، ته‌مه‌نێ من دۆر نه‌ه-ده‌ه سالی بوو. د وان چه‌ند سالان ده‌ باران ل جزیرێ نه‌دباریا.. ده‌خل و زه‌ڤی هشك دمان و خزانیه‌ك زۆر كۆنێ خوه‌ د سه‌ر گوندێ من و ته‌ڤ گوندێن به‌ریا مێردینێ ڕه‌ ڤه‌گرتبوو.. هن مال د گوند ده‌ هه‌بوون، نانێ جه‌هی دخوارن.. ساكۆ و كراسێ هن زارۆك و زلامان پینه‌كری بوون، هن بێ پێلاڤ بوون؛ د گه‌رما هاڤینێ و سه‌رما زڤستانێ ده‌ پێخواس د مه‌شیان و پێلاڤێن هنا ژی پینه‌كری بوون..! من چارۆخ ژی د لنگێ هنان ده‌ ددیت.. تو دكاری ببێژه‌ كو ئۆتۆمۆبیل نه‌بوون، گوندیان ئه‌رڤانێ نانێ خوه‌ ب ئه‌ره‌به‌یێن ده‌واران ئان ل سه‌ر پشتا كه‌ر، به‌رگیل و قانتران دبرن ئاشێن ئاموودێ ئان هلێلیێ ئان ئاشێ مالا قۆچ ل گوندێ تۆپز، دهێران. ب به‌ربانگا سبه‌هێ ڕه‌ دچوون، دره‌نگی شه‌ڤێ دزڤرین..
سالێن كو باران باش با، د وه‌رزێ چنینا زه‌ڤیان ده‌ زلام ژ سه‌رخه‌تێ (چیایێ ئۆمه‌ریا و تۆرا مهه‌لمیا) ب قاچاخی دادكه‌تن بنخه‌تێ، د گوندێن به‌ریا مێردینێ ده‌ پاله‌ڤانیا ده‌خلان دكرن. پشتی كو پاله‌یی خه‌لاس دبوو جاره‌كه‌ دن ب قاچاخی دزڤرین وه‌لاتێ خوه‌. هنگی ده‌رباسبوونا سینۆر – د ناڤبه‌را سه‌رخه‌ت و بنخه‌تێ ده‌ ـ نه‌ وها ئاسێ و دژوار بوو.
دروونا ده‌خلان ب داس و قه‌یناخا بوو. ژ بۆ دروونا زه‌ڤیه‌كی ده‌ه ـ دوازده‌ه پاله‌ڤانی ڕێز دبوون، سه‌رمه‌له‌كێ پاله‌ڤانیا سه‌رێ ڕێزا وان دگرت و ده‌ست ب به‌رێ خوه‌ و دروونا زه‌ڤی دكرن. گه‌له‌ك جاران سه‌رمه‌له‌كێ وان د به‌ر پاله‌یێ ڕه‌ ستران دگۆتن، پاله‌ڤانیا ژی لێ ڤه‌دگه‌راند، وه‌ك نموونه‌ ئه‌ڤ ستران:
ئێڤاره‌ خوه‌ش ئێڤاره‌
سی داكه‌ت سه‌ر زناره‌
ئێڤاره‌ نه‌ سبه‌یه‌
سی داكه‌ت به‌ر ده‌رگه‌یه‌
مالنۆ! ل به‌ختێ ته‌ مه‌
مه‌ به‌رده‌ وه‌ختێ مه‌یه‌
ئێڤاره‌ نه‌ نیڤ ڕۆژه‌
سی داكه‌تیه‌ به‌ر ڕۆژه‌
ئێڤاره‌ كه‌ڤرا سی دا
ناڤبێنا مه‌مكا خوێ دا
مالنۆ! ل به‌ختێ ته‌ مه‌
مه‌ به‌رده‌ هێ ل مه‌ ڕۆژه‌..
گۆتنێن سترانا سه‌رمه‌له‌كێ پاله‌ڤانیا ب لڤ و شنگینیا داسێن پاله‌ڤانیا ڕه‌ دهات هوناندن و وه‌ك سیمفۆنیه‌ك خوه‌ش ده‌نگ ڤه‌ددا.. هنگێ من ئاڤ د جه‌ودكه‌كی ده‌ ل سه‌ر پشتا كه‌رێ ژ وان ڕه‌ دبر و ب زه‌ركه‌كێ ل وان به‌لاڤ دكر.. پێره‌ ژی من ل وان ته‌ماشه‌ و گوهداریا سترانان دكر..
جار جاران ژی، د ناڤ وان ده‌خل، فره‌زه‌، شووڤ و زه‌ڤیان ده‌ ب هه‌ڤاله‌كی خوه‌ ڕه‌ ل هێلینێن چووكان دگه‌ریام، گه‌ه من هێك د وان هێلینان ده‌ ددیتن و گه‌ه چێلیكێن چووكان و گه‌له‌ك جاران ل قازیمازیان ڕاست دهاتم..
ئه‌زبه‌نی! چیرۆك درێژه‌..

كۆنێ ڕه‌ش
ژ فراخ، لازمی و ئالاڤێن مالێ یێن كو خه‌لكێ گوندێن به‌ریا مێردینێ بكاردئانین، بێیی وان نكاریبوون ژیانا خوه‌ یا ڕۆژانه‌ ده‌رباز بكن و ئه‌ز گیهام سه‌ر گه‌له‌كان ژ وان وه‌ك: مه‌شك، هه‌بان، هیزێ ڕوون، كۆنێ ئاڤێ، ده‌ن، كووز، جه‌ر، شه‌ربك، كه‌وار، ته‌نوور، تفك.. خوه‌ش تێ بیرا من ده‌ما كو گوندیان ئه‌ڤ فراخ و لازمیێن مالێ د مالا خوه‌ ده‌ چێدكرن.
هه‌چی مه‌شكا ده‌وكلانێ، هه‌بان، هیزێ ڕوون، كۆنێ ئاڤێ ئان جه‌ودكێ ئاڤێ بوون ژ پۆستێ (ئه‌یارێ) سه‌والان چێدكرن.
مه‌شكا ده‌وكلانێ: دڤیبوو كو ژ پۆستێ بزنان به‌. پشتی گوراندنا بزنێ پۆستێ وێ پفددان، موویێن پۆست كور دكرن و ب جفتا كو ژ قالكێن به‌روویان، هناران و خوێ پێكدهات ده‌بخ دكرن. پشتی ده‌بخدانێ ب چه‌ند ڕۆژان ئاماده‌ دبوو ژ ده‌وكلانێ ڕه‌.
هیزێ ڕوون: ژ بۆ پاراستنا ڕوون بوو. دڤیبوو كو ژ پۆستێ مها به‌. پشتی گوراندنا مهێ پۆستێ وێ پف ددان و ته‌ڤ هریا پۆست د په‌رتاندن، هوندرێ پۆست ب دمسا مه‌ویژا ده‌بخ دكرن..
كۆنێ ئاڤێ: ژ بۆ ئاڤا مالێ بوو. دڤیبوو كو ژ پۆستێ نێریان به‌. پشتی گوراندنا نێری پۆستێ وی پف ددان، موویێن پۆست كور دكرن و ب په‌لوولا ژ ئاریا قرشووقالان، بێتر ئاریا دارێن كه‌ساخێن مێوان و خوێ ده‌بخ دكرن..
هه‌بان: ژ بۆ پاراستنا له‌زمیێن مالێ یێن سڤك بوو، وه‌ك خوارنان و جلوبه‌رگان. دڤیبوو هه‌بان ژ پۆستێ مها و به‌رخا به‌. پشتی گوراندنێ ئه‌و پۆست پف ددان، ته‌ڤ هری دپه‌رپتاندن، باش باش دفركاندن و چه‌ند ڕۆژه‌كی د ناڤ ئاڤێ ده‌ دهشتن، پشتی كو زوا دبوو، نه‌رم دما.. هنگی لازمیێن مالێ یێن خوارنێ وه‌ك ساڤار، مه‌ویژ، نۆك تێده‌ دپاراستن.
سه‌باره‌تی چێكرنا ده‌نێ ئاڤێ ئان جه‌ودكێ ئاڤێ، كووز، جه‌ر، شه‌ربك، كه‌وارێن مالێ، كه‌وارێن مێشێن هنگڤ، ته‌نوور، تفك ژ ئاخا سۆر چێدكرن. ئه‌و ئاخا خام یا كو هێژ پێ نه‌هاتبوو لستن. ئه‌و ئاخ د ناڤ خاكا ده‌ردۆری گوندان ده‌ په‌یدا دبوو و ناڤ لێ دكرن (ئاخسۆركێ ئان ئاخكۆلكێ). هه‌م ژی ب وێ ئاخێ فراخێن خوه‌ ژ ده‌ڤێ سه‌هان هه‌لال دكرن.. و ژ بل بۆرایێ ڤه‌ دخستن ناڤ لنگێن زارۆكێن خوه‌ یێن د پێچه‌كێ ده‌..
ئه‌و ئاخا سۆر تانین، ژ زخوران دنه‌قاندن، باش هوور دكرن، ل سه‌راد، بێژنگ و مۆخلێ دخستن، پاشێ هن خوێ، كایا هوور (ئوور)، موویێن كاركا ل ناڤ دخستن و دگه‌ل هن ئاڤ باش باش دستران. پشتی كو ئه‌و جه‌بلا هه‌ریێ ژ وێ ئاخا سۆر باش هه‌ڤ دگرت و دخه‌مری ژ نوو یه‌كێ ئان یه‌كی هۆسته‌ ب چێكرنا ته‌نوورێ ڕادبوو. بێتر یێن كو ته‌نوور، ده‌ن، كووز، جه‌ر و شه‌ربك چێدكرن ژن بوون و بێتر مرۆڤه‌كی هۆسته‌ بچێكرنا كه‌واران ڕادبوو.. دو جه‌له‌بێن كه‌واران هه‌بوون؛ كه‌وارێن ژ بۆ خوه‌دیكرنا مێشێن هنگڤ و كه‌وارێن ژ بۆ پاراستنا (قووتێ) مالێ وه‌ك ساڤار، مه‌ویژ، نانێ مالێ.. پشتی كو ب داوی دهاتن، باش ل به‌ر تاڤا ڕۆكێ زوا دكرن و پاشێ د ته‌نوورێ ده‌ دسنجراندن تا كو سۆر دبوون…
به‌لێ لازمیا كه‌واران؛ چ كه‌وارێن مالێ و چ كه‌وارێن مێشێن هنگڤ ب سنجراندن و سۆركرنا د ته‌نوورێ ده‌ نه‌بوو.
هه‌چی ته‌نوور بوو، پشتی كو ل به‌ر ڕۆكێ زوا دبوو، ئه‌و د جهێ پێدڤی ده‌ دهات دانین، دۆرا وێ ب كه‌ڤر، خوه‌لی و كه‌لپیچان سه‌ڕاست دكرن و ئاگره‌كی خورت د هوندرێ وێ ده‌ داددان تا كو د سنجری و سۆر دبوو.. پاش كو سار دبوو، ته‌نوور ژ ئاریێ پاك و پاقژ دكرن و ژ نوو ئاماده‌ دبوو ژ نانپێڤه‌دانێ ڕه‌..
د گه‌ل كو ژنێن به‌ریا مێردینێ ژ هریا مهان و موویێ بزنان به‌ر، ته‌ژك، مه‌رش، فه‌رد، خورجك، كۆن، وه‌ریس، توور، گۆره‌، له‌پك، قوتكێن لخوه‌كرنێ چێدكرن..
تا ب سالێن1920 ئی ژی، ئه‌ڤ ڕه‌وش ل ته‌ڤایی گوندێن به‌ریا مێردینێ به‌لاڤ بوو، لێ پشتی كو ته‌كنه‌لۆژیا نوو به‌لاڤ بوو، هن ب هن چێكرنا ڤان فراخ و لازمیان قه‌لس و لاواز بوو..

میر جه‌لاده‌ت ئالی به‌درخان، ئه‌ڤ له‌هه‌نگێ كورد، یێ كو ته‌ڤ ژیانا خوه‌ ل سه‌ر دو ئه‌نیێن شه‌ر، د به‌ر مافێ گه‌لێ خوه‌ ده‌ خه‌رج كریه‌ “د ده‌ستپێكێ ده‌، ب سیاسه‌تێ مژوول بوویه‌ و هێزا خوه‌ د شه‌رێ پۆلیتیكی ده‌ مزاختیه‌، پاشێ و پشتی كو ته‌ڤ ده‌رفه‌تێن پۆلیتیكی و شۆره‌شگه‌ری ل با هاتنه‌ گرتن، به‌رێ خوه‌ دایه‌ ئه‌نیا ڕه‌وشه‌نبیری و ڕۆژنامه‌گه‌ریێ و ته‌ڤ ژیانا خوه‌ ژێ ڕه‌ ته‌رخان كریه‌.
وه‌رن ئه‌م ئێ ب هه‌ڤ ڕه‌، ڕۆژبوونا وی ئا126 سالان ببیر بینن و پیرۆز بكن.
میر جه‌لاده‌ت ب باڤ، ئاپ، برا، پسمام و گه‌له‌كێن دن ژ وه‌لاتپارێز و ئه‌ڤیندارێن كوردایه‌تیێ ڕه‌ سه‌كنیه‌ و ب وان ڕه‌ پشكداری ئاڤاكرن و سازكرنا پرانیا كۆمه‌له‌ و سازیێن كۆ ل سته‌نبۆلێ هاتنه‌ دامه‌زراندن بوویه‌. د سالا1927 ان ده‌، ئه‌و یه‌كی سه‌ره‌كه‌ بوو ژ هیمدارێن ئاڤاكرنا كۆمه‌لا “خۆیبوونێ” ل به‌یرۆتێ. د ڕۆژا 15 گولانا1932 ئان ده‌ كۆڤارا هاوارێ، ب تیپێن لاتینی وه‌شاندیه‌، ئه‌و تیپێن كو وی ژ زمانێ كوردی بژارتبوون، پشتی خه‌باته‌كێ كو 13 سالان پێ ڕه‌ دووم كر. و د ڕووپه‌لێ پێشی ده‌ وها گۆتیه‌: (هاوار ده‌نگێ زانینێ یه‌، زانین خوه‌مناسینه‌، خوه‌مناسین ژ مه‌ ڕه‌ ڕیا فه‌لات و خوه‌شیێ ڤه‌دكه‌. هه‌ر كه‌سێ كۆ خوه‌ ناس بكه‌، دكاره‌ خوه‌ بده‌ ناسكرن. هاوارا مه‌ به‌ری هه‌ر تشتی، هه‌ینا زمانێ مه‌ دێ بده‌ ناسكرن، له‌وما كۆ زمان شه‌رتێ هه‌یینێ ئا پێشی یه‌).
ب وه‌شاندنا كۆڤارا هاوارێ ڕه‌، یه‌كه‌مین جاره‌ د دیرۆكا كوردان ده‌ كو زمانێ كوردی ب تیپێن لاتینی تێ نڤیساندن. ژ ڤێ كۆڤارێ 57 هه‌ژمار هاتنه‌ وه‌شاندن. ئه‌ڤ كۆڤار ب دو زمانان، كوردی و فرانسی، دهات وه‌شاندن.
ناڤه‌رۆكا هاوارێ بێتر ل سه‌ر ڤان بابه‌تان به‌لاڤ دبوو: ئالفابه‌یا كوردی، زمانێ كوردی، گرامێرا كوردی، فه‌رهه‌نگا كوردی، هه‌م ژی ستوونه‌ك ژ زارۆكان ڕه‌ و قونجكه‌ك بژیشكی و ته‌ندوروستی ژی تێ ده‌ هه‌بوو..
گه‌له‌ك نڤیسكارێن كوردان ب ڕێیا هاوارێ ناڤ و ده‌نگ دانه‌، وه‌ك: جه‌گه‌رخوین، ئۆسمان سه‌بری، قه‌دری جان، در. نوره‌ددین زازا، ڕه‌شیدێ كورد، هه‌سه‌ن هشیار. ژخوه‌ قه‌دری جان وه‌ك نووخاریێ هاوارێ تێ ناسكرن. د سالا 1932 ئان ده‌، میر جه‌لاده‌ر كۆڤاره‌ك دن، ب ناڤێ “رۆناهی” د گه‌ل كۆڤارا هاوارێ وه‌شاندیه‌، ئه‌ڤ كۆڤار ژی ب كوردیا لاتینی ل شامێ دهات چاپ و به‌لاڤكرن. ب سایا میر میر جه‌لاده‌ت به‌درخان زمانێ كوردی بوویه‌ خوه‌دی ئالفابه‌یه‌ك خوه‌سه‌ر، كو ڕۆژا ئیرۆ پرانیا كوردان ب ئالفابه‌یا وی دخوینن و دنیڤسینن.
ئه‌گه‌ر مرۆڤ ل دیرۆكا مالباتا به‌درخانیان ڤه‌گه‌ره‌ و به‌رپێل بكه‌، وێ ببینه‌ كو به‌درخانی ب ته‌ڤایی د سرگوون و زیڤاریان ده‌ هاتنه‌ كوشتن و مرن و ئه‌ڤ یه‌ك ب ته‌نا خوه‌ خوه‌ش نیشانه‌ ژ دلسۆزی و وه‌فاداریا وان ڕه‌.. پێویسته‌ ئه‌م ناڤێ وان ب تیپێن زێرین د دیرۆكا گه‌لێ خوه‌ ده‌ بنڤیسینن.
سه‌د ڕه‌همه‌ت ل گیانێ ته‌ڤ ڕه‌فه‌رێن مالباتا به‌درخانیان بباره‌، بهه‌شت جه و وارێ وان به‌.

هۆ باژارێ قامشلۆ.. خه‌لكێن قامشلۆ.. بهارا قامشلۆ.. ئازادیا قامشلۆ..! 22 ئێ نیسانێ یه‌، جه‌ژنا ڕۆژنامه‌گه‌ریا كوردی یه‌.. 119 سالیا ده‌رچوونا ڕۆژنامه‌یا دایك (كوردستان) ئه‌.. جه‌ژنا زمان و په‌یڤا كوردی یه‌.. باژارێ قامشلۆ، خه‌لكێن قامشلۆ! وه‌رن ئه‌م سلاڤێ ل گیانێ وان پێشه‌نگان بكن، ئه‌وێن كو بنگه‌ه دانین و ئه‌ڤ ڕۆژ نه‌دیتن.. وه‌رن ئه‌م سلاڤێ ل جانێ میر مقداد مه‌دهه‌ت و ئابدولره‌همان به‌درخان بكن، یێن كو چرا ڕۆناهیێ ل پێشیا مه‌ ڤێخستن..
وه‌لاتینۆ وه‌رن! وه‌رن ئه‌م سلاڤێ ل جانێ میر جه‌لاده‌ت، در. كامیران به‌درخان، در. نووره‌ددین زازا، جه‌گه‌رخوین، ئۆسمان سه‌بری، هه‌سه‌ن هشیار، مه‌له‌ ئه‌همه‌دێ نامی، تیرێژ، كه‌له‌ش، بێبهار، ئۆمه‌رێ لالێ، مه‌له‌ نووریێ هه‌ساری، پالۆ، مهه‌مه‌دێ مه‌له‌ ئه‌همه‌د، ڕه‌زۆیێ ئۆسێ، ڕێوی، فه‌رهادێ چه‌له‌بی و ته‌ڤ ڕه‌وشه‌نبیرێن كو خوه‌ د به‌ر په‌یڤا كوردی ده‌ وه‌ستاندنه‌، بكن.. وه‌رن ئه‌م گول و كولیلكێن ڤێ بهارا ڕه‌نگین ل سه‌ر گۆرێن وان ده‌ینن.. وه‌رن ئه‌م ل ئاپۆ ئۆسمان سه‌بری گوهداری بكن ده‌ما دبێژه‌:
خوه‌ دانینم به‌ر سیته‌م و زۆرێ
د ڤێ سه‌ربلند ئه‌ز بچم گۆره‌
گاڤا ب ڕوومه‌ت بچم گۆرستان
هێژایه‌ ببم لاوێ كوردستان.
مهه‌مه‌د شێخۆ ژی، ب ده‌نگێ خوه‌ یێ خه‌مگین (ئازاد ئه‌ شێرین..) دبێژه‌..
ژ خوه‌ سه‌یدایێ جه‌گه‌رخوین په‌سنێ خوه‌ دده‌ و دبێژه‌:
كیمه‌ ئه‌ز! ئه‌ز ئم ڕۆژهلات
ته‌ڤ برج و كه‌لات
ته‌ڤ باژار و گوند
ته‌ڤ زنار و لات ….
به‌ژن بلندم
وه‌ك دێو بلندم
ئه‌ز ده‌ست درێژم
سه‌ربه‌ست دبێژم
دخوازم ب له‌ز
گاڤان باڤێژم
كیمه‌ ئه‌ز.. كیمه‌ ئه‌ز..
ئیرۆ ڕۆژ، د باژارێن ڕۆژاڤا ده‌، خۆرتێن مه‌ ژ نوو ڤه‌ ب دووڤ ناڤێ میر جه‌لاده‌ت به‌درخان، جه‌گه‌رخوین، مووسا ئانته‌ر، ئه‌دیب كاراهان، نووری ده‌رسمی، مه‌مدووه سه‌لین، هه‌مزه‌ به‌گێ موكسی ده‌ دبه‌زن.. ل هونه‌ر و شانێن وان دگه‌رن.. ئه‌و هه‌یامێ كو قه‌ده‌خه‌ بوو، ئه‌م ل سترانا (گولێ مه‌هروومێ گولێ.. چیا بلنده‌ گولێ.. به‌رفێ لێكر..) گوهداری بكن، باركر و چوو.. نه‌ما ڤه‌دگه‌ره‌.. ئه‌و سالێن كو ئۆسمان سه‌بری12 جاران، د وان ده‌ هات زندانكرن، باركرن.. ئه‌رێ، وه‌ك كو كوردان گۆتی: گها د بن كه‌ڤران ده‌ نامینه‌ و هه‌م ژی گۆتنه‌: دنیا سیا دارێ یه‌..
ئه‌رێ ئه‌رێ.. وه‌ره‌ قامشلۆ وه‌ره‌، وه‌ره‌ ئه‌م سه‌د و نۆزده‌ سالیا جه‌ژنا ڕۆژنامه‌گه‌ریا كوردی ل ڕۆژنامه‌ڤانێن كوردستانێ و حه‌ژكه‌رێن په‌یڤا كوردی پیرۆز بكن.

ب ڕاوه‌ستاندنا هه‌ردو كۆڤارێن میر جه‌لاده‌ت به‌درخان هاوار و ڕۆناهی و هاتنا حوكمه‌تێن عه‌ره‌بی د سووریێ ده‌ سالا 1946، ئه‌و نڤیساندنا كو ب زمانێ كوردی هه‌بوو، قه‌ده‌خه‌ بوو. نه‌ ئه‌ڤه‌ ته‌نێ ژی، ته‌ڤ نڤیساندنێن ب زمانێ عه‌ره‌بی، ل دۆر كورد و كوردستانێ قه‌ده‌خه‌ بوو.. و وها ب ده‌مێ ڕه‌ گه‌له‌ك ژ پێمایێ مه‌ نه‌هات نڤیساندن و پاراستن وها ژی پشكه‌كا مه‌زن ژ دیرۆكا مه‌ كوردێن جزیرێ یا ده‌ڤكی ب كاله‌مێر و پیره‌ژنان ڕه‌ چوو گۆرێ. د ئه‌نجام ده‌ گه‌له‌ك ژ دیرۆكا مه‌ ب كۆچكرنا وان ڕه‌ وندا بوو..
وه‌ك كو دیاره‌، دیرۆك كلیتا ڕۆژێن ئایینده‌، ئان پاشه‌رۆژێ یه‌. هه‌كه‌ ئه‌م كوردێن ڕۆژئاڤا خوه‌دی پاشه‌رۆژ بن، گه‌ره‌ك دیرۆكا مه‌ هه‌به‌، ئه‌م خوه‌دی دیرۆك بن و پێویسته‌ ئه‌م ل دیرۆكا خوه‌ بگه‌رن، بدن هه‌ڤ و تۆمار بكن.. بێگومان، ئه‌و فه‌قه‌، مه‌لا و شێخێن كو د حجرك و ته‌كیان ده‌ ده‌ستخه‌تێن وه‌ك دیوانا مه‌لایێ جزیری، مه‌م و زینا شێخ ئه‌حمه‌دێ خانی، دیوانا فه‌قه‌یێ ته‌یران، نه‌هجله‌ناما مه‌له‌ خه‌لیلێ سێرتی ژ بۆ مه‌ پاراستن و پێره‌ ژی زمانێ مه‌ پاراستن، ئه‌و پشكه‌كن ژ دیرۆكا مه‌.
د باوه‌ریا من ده‌، ڕۆژا ئیرۆ ل گۆر ده‌رفه‌تێن كو ژ مه‌ كوردێن ڕۆژئاڤا ڕه‌ هه‌نه‌، پارستنا ناڤێ وان، پاراستنا زمان و پشكه‌ك ژ دیرۆكا مه‌ یه‌. د ڤێ مژارێ ده‌، وه‌ك ئا كو به‌ری چه‌ند ڕۆژان من ل دۆر مه‌له‌ ئیبراهیمێ تلشیری به‌لاڤ كر، ب من خوه‌شه‌ كو ئیرۆ ژی، ئه‌ز سه‌یدایێ حه‌جی مووسا ب وه‌ بدم ناسكرن.
سه‌یدایێ حه‌جی مووسا كی یه‌؟
ژ شێخێن ڕێچكا نه‌قشبه‌ندی یێن ناسكری یه‌، ب كۆكا خوه‌ ژ مالباتا سه‌یدێن بێجرمانی یه‌. ئه‌و د سالا 1883ده‌ ل كوردستانا باكور ژ دایكبوویه‌، ل په‌ی خوه‌ندنا ئۆلی د گه‌له‌ك حجرك و دبستانێن ئۆلپه‌ره‌ستیێ ده‌ خواندیه‌.. پشتی كو خواندنا خوه‌ ب سه‌ركه‌تن ب دووماهی ئانیه‌، وه‌ك مه‌لاكی ۱۲ علمی ل به‌ریا مێردینێ مه‌لاتی كریه‌ و فه‌قه‌ په‌روه‌رده‌ كرنه‌.. نه‌خاسم ل گوندێ مه‌ نجم كو دۆر ۳۰ فه‌قیێن وی هه‌بوون و ئاپێ من حه‌جی ئبراهیم (بركۆ)، ل به‌ر ده‌ستێ وی فێری خواندنا قورانێ بوو..
پاشێ سه‌یدایێ حه‌جی مووسا بوویه‌ یه‌ك ژ خه‌لیفه‌یێن شێخ ئه‌حمه‌دێ خزنه‌وی و د ناڤ كوردێن سه‌رخه‌ت و بنخه‌تێ ده‌ هاتیه‌ ناسكرن. د په‌ی ڕه‌، ژ به‌ر هن پرۆبله‌مان د ناڤبه‌را وی و مالا شێخ ئه‌حمه‌دێ خزنه‌وی ده‌، وی ب ته‌نا خوه‌ ڕێچكا نه‌قشبه‌ندی ژ گوندێ سیها مڤره‌د ب ڕێڤه‌ بریه‌ و به‌لاڤ كریه‌ و وها گه‌له‌ك مورید و سۆفیێن وی چێبوونه‌ و گۆتنا شێخ ل ناڤێ وی زێده‌ بوویه‌ و ژێره‌ هاتیه‌ گۆتن شێخ سه‌یدایێ حه‌جی مووسا. ئه‌و د 13 سباتا 1963 ئان ده‌ ل گوندێ خوه‌ سیها مڤره‌د، كو 30 كم ژ باشووری قامشلۆ دكه‌ڤه‌، كۆچا دووماهی كریه‌ و لێ هاتیه‌ ڤه‌شارتن. شێخ سه‌یدایێ حه‌جی مووسا ژ شێخێن كوردان یێن كوردپه‌روه‌ر بوو. خوه‌دێ وی ب دلۆڤانیا خوه‌ شاد بكه‌.

من ژی وه‌كو گه‌له‌ك هه‌ڤالێن خوه‌ خواستیه‌ كو ل بنه‌كوكا ناڤێ كوردان بگه‌ڕم، كو بزانم ئه‌ڤ ناڤه‌ ژ كوده‌رێ هاتیه‌ و كێ ئه‌ڤ ناڤه‌ دانایه‌ سه‌ر مه‌؟ و ژ كه‌نگى وه‌ره‌ هاتیه‌ بكارئینان؟ ل گۆر خواندنا من د ناڤا پرتووكان دا ئه‌ز گه‌هشتیمه‌ ڤان ئه‌نجامان دیرۆكناس و نڤیسه‌رێن كه‌ڤنێن یونانى و لاتینی د ناڤ گه‌له‌ك وه‌لاتان دا، نه‌ته‌وه‌، چیا، چه‌م و هه‌رێمان كرنه‌، ژ فره‌نسیان ره‌ گۆتن (فره‌نجی)، ژ ئه‌لمانان ره‌ گۆتن (جه‌رمانی) و ژ كوردان ره‌ گۆتنه‌ (كاردوخی ئان گۆردی).. و ژ ناڤێن كو ل ئاسیا ناڤین كرنه‌؛ ئه‌و په‌رات (فه‌رات)، تگرس (دجله‌)، تۆوروس، زاگرۆس، ژودی (جوودی)، ئارارات، مه‌زۆپۆتانیا و ژ كوردان ره‌ ژی گۆتن (كاردوخ ئان كۆردوخه‌). لێ جاردی ناڤێن وان كه‌ڤن بن ژی، دیسا نێزیكی ناڤێ كوردانیێ نوو مانه‌، ته‌ڤی كو هزارێ سالان د سه‌ر ناڤێن وان ره‌ ده‌رباز بوونه‌. سه‌باره‌تی ناڤێ كورد، ئه‌ڤ ناڤێ كو خه‌لكێ ل مه‌ كریه‌ و ئه‌م پێ هاتنه‌ ناسكرن، مژارا مه‌یه‌.
د چه‌رخێ (5)ێ به‌ری زایینێ دا، (هه‌ردۆتوس)، ناڤێ (پاكتوك) د ناڤ (13) ناڤێن كو د بن هێزا ئمپراتۆریا فارسی (ئاچمنده‌) دا بوون، دگه‌ل ناڤێ ئه‌رمه‌نیان ئانیه‌ زمان. ئه‌ڤ ناڤ (پاكتوك) كێم زێده‌ نێزیكی گۆتنا (بۆختان؛ بۆتان)ه‌. نڤیسكار و فه‌یله‌سۆفێ یونانی (خه‌نۆپهۆن/ كسێنۆفۆن: (335-430) د پرتووكا خوه‌ دا (ئاناباسیس: ڤه‌گه‌را (10 هزار) له‌شكر سالا (400/401 به‌ری زایینى)، كورد ب ناڤێ (كاردوكۆی ئان كاردوخی) دانه‌ ناسكرن و وارێ وان ل چه‌پێ چه‌مێ دجله‌ و نێزیكی چیایێ جوودی نیشان دایه‌.. ئه‌رمه‌نیان ژی، د نڤیسێن خوه‌ دا خه‌لكێن ئه‌ینی هه‌رێمێ ب ناڤێ (كۆردوكه‌) ب ناڤ كرنه‌. به‌لێ ئارامیان عه‌ینی هه‌رێمێ ب ناڤێ (بێت قاردو) ب ناڤ كرنه‌ و ژ باژارێ جزیرا بۆتان ره‌ (گازات قاردو) گۆتنه‌. وه‌ك كو دیاره‌ گۆتنا قاردو ل جه‌م ئارامیان ب واته‌یا كوردۆیه‌، ئانكو مالا كوردا و جزیرا كوردا.. د زمانێ فارسی ده‌ گۆتنا كورد ئان گورد ب واته‌یا خورت و بهێز خوه‌ نشان ددا.. د شاهنامه‌یێ دا، پرتووكا شاهێن ئیرانیانیا فه‌رده‌وسی، ئه‌و كۆك و ره‌هێن كوردان دگه‌هینه‌ هه‌یامێ (زه‌حاك). ئه‌ڤ شاهێ ئه‌فسانه‌یێ كو د فه‌رهه‌نگا فارسان دا جهێ جه‌مشید دگره‌ و ئیران حوكم دكه‌ت. هه‌لبه‌ت بنگه‌هه‌كێ دیرۆكی ژ ڤێ یه‌كێ ره‌ هه‌یه‌ كو ره‌هێن كوردان و ئیرانیان نێزیكی هه‌ڤن.. فه‌رده‌وسی ژی، گۆتنا گوردان ژ بۆ له‌هه‌نگان بكار ئانیه‌.. ژ ڤان گۆتنان خویا دبه‌ كو پاكتوك، كاردوكه‌هی، كاردۆخی، كۆردوكه‌، گورد، قاردو، باپیرێن مه‌ كوردانیێن پێشی نه‌ و ته‌ڤ ل گۆتنا (كوردان)یا ئیرۆ ڤه‌دگه‌رن. كورد؛ ئه‌ڤ ناڤێ كو كوردان ل خوه‌ كریه‌ ئان جیرانان ل وان كریه‌، په‌سندا نه‌كه‌ هه‌مبه‌ری دژمنان.. ئه‌گه‌ر ئه‌م ل كۆكا گۆتنێن دن وه‌ك: ئه‌وپه‌هرات، تگرس، تۆوروس، زاگرۆس، ژودی، ئارارات، مه‌زۆپۆتانیا ویێن مایی بگه‌رن، وێ مژارا مه‌ گه‌له‌كی درێژ ببه‌. لێ ب من خوه‌شه‌ كو ئه‌م ل كۆكا گۆتنا (ئارارات) ژی ڤه‌گه‌رن. وه‌ك كو دیاره‌، چیایێ (ئارارات) ئان (ئاگری) چیاكی ڤۆلقانییه‌، ئانكو ناڤێ ڤی چیایی ب ئاگر ڤه‌ گرێدایه‌ و ناڤێ وی لێیه‌. ناڤه‌كی كوردیێ ئۆرژیناله‌ و یه‌كه‌مین جار ئه‌ڤ ناڤ د پرتووكا پیرۆز (ته‌وراتێ) دا هاتیه‌ گۆتن. قه‌ت ناڤێ ڤی چیایی نه‌ ئه‌رمه‌نیه‌ وه‌ك كو هین دبێژن، ئه‌رمه‌نی ژێره‌ دبێژن چیایێ مۆسێس. سه‌رباره‌تی گۆتنا مه‌زۆپۆتامیا، ئه‌ڤ گۆتنا كو دیرۆكناسێن یونانی ل هه‌رێما مه‌ كرنه‌. گه‌لۆ راست ئه‌ڤ گۆتن ژ (مه‌زرا بۆتان) پێك هاتیه‌ و ب ده‌مێ ره‌ بوویه‌ مه‌زۆپۆتامیا؟ نۆت: دكم دیار ژ مامۆستا خه‌رزی خه‌رزان و رامان، نێرین و لێكۆلینێن وی را، نه‌خاسمه‌ نڤیسا وی یا ب ناڤێ: (به‌رۆڤاژیكرنا دیرۆكا گه‌لێ كورد ژ هێلا بیانیان ڤه‌)، كو د مالپه‌را ره‌وانبه‌ژی دا بالڤ بوویه‌.