ئارام دهۆكى
بهری چهند رۆژهكان نووچهیێ چوونا بهردلۆڤانیا خودێ یێ د. ئارام بالهتهی گهها گوهێن خهلكێ كوردستانێ، ههلبهت ئهڤه ئهو نووچهبوو یێ كو ههموو خهلكێ كوردستانێ و ب ههموو تهخوچینێن خوهڤه حهزنهدكر كو ئهڤی نووچهی گوهلێ ببن رۆژهكێ. لهوا ژی ئهو رۆژ بۆ ههموو كوردستانێ ژ دهر و ناڤدا خهبهرهك جهرگههژ بوو ب تایبهتی بۆ دهڤهرا بههدینان و باژێرێ دهۆكێ و ئهڤه ژ بلی كهسوكار و ههڤال و هۆگر و كهسێن ژ نێزیك ل گهل كاركری و نیاسی. یا كو د ڤی مێژارێ دا دخوازم هنهك رۆناهیان بخێم سهر كاریگهریا وی د ناڤا جڤاكی دا و ل جهێن لێ كار دكر و كانێ چاوا ب دهمهك وهسا كورت و گهنج شیا ڤێ سهرنجراكێشانا جهماوهری بۆ خوه راكێشیت. دیاره ئهڤ بابهته گهلهك كهسایهتیا و میداكاران گهلهك رۆناهی خستن سهر ڤی بابهتی، لێ من دخواست وهكو بابهتهك بنڤێسین، ئهڤان خالان دهستنیشان بكهم د گهل بۆچوونا خووه دهرببرم:
دیاره ب درێژیا ٤٢ سالیا خوه خودێ ژێ رازی كار بۆ ڤێ چهندێ كریه كو بگههه ڤێ قووناغا ئهو گههایێ، ژ بهر هندێ ژی بێ ڤهمان ههموو قووناغێن خواندنێ گهلهك ل سهر سوور بوویه، ب تایبهت ل ئالیێ سیاسی و جڤاكی و پهیوهندیان. ژبهر كو ئهو خزمهتكرنا كێشا خو یا نهتهوی دا. وهسا دهات خۆیاكرن كو ژیانا وی یا تهرخانكری بوو و ب پلهنهكا ل سهر خوه، ههلبهت زهمینه ژی كو ئهو وێ پلانێ دانیت رۆژ بۆ رۆژێ خۆش دبوون د ژیانا وی دا، بباوهریا من گهلهك خال ههبوون كو گههانده وێ قهناعهتێ كو بێ دودولی ئهو پێنگاڤێن هاڤێتی پاڤێژیت، ههتا كو بوویه ئهندام پهرلهمانێ عیراقی ژ لایێ گرۆپێ كوردی ڤه و ب سهر پارتی دیمۆكراتی كوردستان ڤه و ببوو جهێ ئۆمێد و هیڤیێن گهلهك بۆ پاشهرۆژێ و ئهڤ ئێكه ئارامی، ببهلگه چهسپاندن كو ئهو كهسه. بمن وهره ئهڤ خالێن خارێ یین ههره گرنگ بوون كو ئارام كره ئارامێ جهێ هیڤیا نهتهوهكی.
ههلبهت ههر ژ ههبوونا ئارامی ل دووماهیا سالێن حهفتێیان ههتا كو بهرێزی وهغهركری، ئهڤ بهرێزه د ناڤ كاودانێن بزاڤا كوردی دا بوو و ههموو ژی مینا گۆرهپانهكێ بوو و ئهبوو خوه ژی راست و راست د ناڤ ههموو قووناغێن وێ دا ژیا. وهكو ههبوونا خێزانهك زهحمهتكێش و بابهتك زانا و رهوشهنبیر و خودان رێباز و…هتد.
ل دهمهكی ئارام د گهها قووناغێن بریاردانێ كا چ ههلبژێره، ئهو دهمژی ئهو دهمبوون كو رێیا ئازاد بۆ تاكه كهسێ كورد پهیدابوو، ئهوژی پشتی سهرهلدانا ١٩٩١ كو بهرههمێن گهر چ نهبن كورد مینا كورد شیا بژیت و ب زمان و ههستا كوردی مهزن ببه و رێیا ڤهكری پهیدا بوو گهر تاكه كهسێ كورد ڤیا با ببه بهشهك ژ ههر ههستهكا ئهو پێ رازی.
ژ بلی كو ڤی بهرێزی پیتهك دا زمانێ خوه یێ كوردی و زمانێن دن مینا عهرهبی ب تایبهتی ژ بهركو ئهوی زمانزانینهكا باش د وی زمانی دا ههبوو ژ بهر كو زمانێ ئالیێ بهرامبهر بوو، ههردهمێ كهسهكی ڤیا رۆلێ خوه ببینه، د كێشا مللهتێ خوهدا دڤێت زمانێ یێ بهرامبهر یان كو دژ خوه باش بزانه دا كو بزانه چاوا بهرسڤ و بۆچوونا د بابهتێن ب كێشا ویڤه گرێدای بهرخوردێ ل گهل بكه. من دڤێت رۆنكرنهكێ ل سهر ڤێ خالێ بدهم، د دیارهكا خوه یا قهناتهكێ عهرهبی یێ عیراقی رۆژنامهڤانی ب شێوهیهكێ زێندی ل گهل د. ئارامی دئاخفت و كو ئێكهم دیدارا دكتۆری بوو گۆتێ ” تۆ وێ ببی ههلۆیهكێ پارتی ل ڤان چار سالێن بهێت” ههلبهت ئارامی زانی كو پرس چهندین رامانا ب خوهڤه دگرت، ئینا گهله ب رامان بهرسڤا وی دا و گۆت “ئهزێ ببم كوترهك ئاشتیێ و ئهز ناخوازم ببم ههۆو و تۆلا ڤهگهرم”، ههلبهت ب من و پرانیا دیدهڤان بهرسڤه پری قالبێ خوه بوو و یا گونجاى بوو بۆ وی دهمی. ههلبهت گهر ڤێ ئێكێ لێكدهی رامان ئهوه نه كو د. ئارام زمانزانهكی مهزن و شارهزا بوو، لێ شارهزایهك مهزن د كیش و بۆچوونێن سیاسی و هزری دا ههبوون و دزانی چاوان وێ د بهرسڤا خوه دا سهرنجا گوهداری و دیدهڤانی و یێ بهرامبهر بۆ خوه راكێشه. ئهڤه تهنێ مینا نموونه زێندی ئهگینا دبه ب دههان ئهڤ دهلیڤه ههبووینه.
خالهك دن كو گهلهك هاریكار بوو ل گهل ئارامی، پشتهڤانیا حزبی كه “پارتی” ههلبهت وهكو مه ئانی زمان كه بابێ وی ژی رۆلهك گهلهك باش د ناڤ پارتی دا ههبوو، ئهگیانا دبیت پارتی گهلهك بهرێز د.ئارام ههبن لێ گهر ته پشتهڤان د ناڤ پارتی بخوه دا نهبن ب زی ب زی نه تو تێێ پێش و نه تهدئین پێش (بلا ئهڤه ژی مینا رهخنهكێ به بۆ ههڤال و ئهندامێن پارتی). لێ ئهو پشتهڤانێ بۆ د. ددهمێ خوهدا بوو، رهحمهتی ژی زانی گهلهك ب جوانی ئهوی زهمینهی بكاربینه و داخوازا وی بوو.
خالهك دن یا گرنگ د. نهتنێ خوه هێلا بزانین و زانكۆیێن كوردستانێ ڤه لێ قهستا ژ دهرڤه كر و خوه ب چاند و زانستێ وان وهلاتان چهكدار پتر ههستا وی ڤهبوو د ئالیێ ئهزموونێن دی یێن كو ئهوی دیتین مینا ئهز باوهرم (سوودانێ و مالیزیا) ببوورن گهر ئهز یێ شاش بم.
زۆر به داخڤه خالهك دن كو ئهو چوو ههر ئاگههژی لێ نهبوو، لێ بۆ جهماوهر و خهلكێ كوردستانێ ههمیێ ژ دهر و ناڤدا بۆ خهمهك مهزن ئهوژی بخوه كوشتنا بابێ وی، كێشا د. ئارامی پتر و پتر دهنگڤهدا و خهلك ژ ههموو تهخوچینا ڤه خهمگین بوو. ئهڤه ژ بلی كو هێشتا ژێ رهحمهتی گهله زی بوو و گهنج و خورتهك ههتا بیێژی جوان و پری رێز و سۆز ل دوور كۆمببوون.
ههلبهته نڤێسینا كهساتیهك وهسا نهساناهى یه كو مرۆڤ، یان نڤێسهڤانه بكاره ههموو هویركاتیێن رهوشتا ڤی بهرێزی بینه زمان، لهوان ئهز ب هیڤیمه كهسایهتی و رهوشهنبیر پتر ل ڤی بابهتی ببن خودان. نه تهنێ بۆ كهسایهتیا د. ئارامی لێ ئهو بهرێز دشێن بكهن نموونهك و چیرۆكهك سهركهفتی ههرچهنده باركر لێ ب راستی ژی ئهو بخوه ب وی دهمێ هنه كورت شیا رێبازهك باوهریا تاكه كهسی و جڤاكێ چێبكه، د سهر هندێرا ب هزاران گهنج مینا وی ههنه، لێ رێیا ب زهحمهت ناگرن یان ژی دهلیڤه بۆ ناهێت دان ژبهر بیرۆكێن تهنگێن ههمهجۆر. ههتا كو گهلهك ئارامێن دی د ناڤا جڤاكیدا ب زێن دڤێت جڤاك و لایهن و دهستهلاتدار وی زهمینهی دروستكهن و ل خالێن خوه یێن لاواز بنێرن و بێژن كانێ چما ئارام دكێمن و ئهمێ چاوا زێده بكهین و دهلیڤان بدهینێ. ئهز داخوازم ب ڤان چهند خالێن كو ههردهم ئهم دئینن زمان بۆ ههر رهحمهتیهكی، لێ چنكو برینا مالباتا د. ئارامی گهلهك كورتر بوو “خودێ ئارامی و بابێ ئارامی ئارام بكه و جهێ وان خۆش بیت” ئهو وێ د ناڤا جڤاكێ خوهدا زێندی بمینن.
محهمهد چهلكی
ئیسلاما سیاسی دهركهفتن و بهێزبوونا وێ پهیوهندیهكا موكم ب هێزێن دهركه و ئهنتی دیمۆكراتی و رژێمێن عهسكارتاریهتڤه ههیه كو پرۆسهسا ئاڤاكرنا جڤاكهكێ دروست و دادوهریا جڤاكی و سیاسی لێ بهرقهرا كو تاكێن جڤاكی تێدا ههست ب سهروهریا قانوونێ و دادوهریا جڤاكی بكهن و ئێكسانیا: ههلێن كار، سهركهفتن بسهر پهیسكا وهرگرتنا پۆستێن بلند، پاراستنا روومهتا مرۆڤی بێی بهرچاڤگرتنا تایبهتمهندیێن پێگههێ جڤاكی، ئابووری و ئتنی و رهگهزی، شكهستهنهك ههمه لایانه تۆماركرنه و ژ بلی سنگهپێكرنا پرۆسهسا جڤاكی و زڤرین ل دۆر بازنهكا بۆش كریه سیمایێ ڤێ رۆژههڵاتا مه، لهوا دبینین ئهڤرۆ وهڵاتێن رۆژههڵاتا ناڤین گشت(ژبلی ئیسرائیلێ) د كێشمهكێشێن سیاسی و جڤاكی و ئتنی دا دنالن و ژ ههر لایهكیڤه ژی بهرهف شكهستن و داڕمانێ دچن.
د كهشهكێ شكهستن و بێهیڤیبوون لێ بهرقهرار دا ئیسلاما سیاسی سهرهلدا، لێ دڤێت ژبیرنهكهین پشتهڤانیا رۆژئاڤا و ب تایبهت ئهمریكا بۆ ئیسلاما سیاسی، ههرچهنده ئهجندا ئهمریكا و ئیسلاما سیاسی دژی ههڤن لێ چونكو ئیسلاما سیاسی خزمهتا ستراتیجییهتا ئهمریكا یا دوم درێژ ل دهڤهرێ دكهتن، پشتهڤانی دایێ و كره ئهڤ دێوێ بهێزێ ئهڤرۆ بوویه بهڵا ههموو جیهانا دیمۆكرات.
بهێزبوونا باسكێ ئیسلاما سیاسی پتر ژ حوكمێ عهسكهر و دكتاتۆرا زیان گههاندیه پرۆسهسا پێشكهفتنا جڤاكی بهلكو جڤاك بهر ب شهڕێ تائیفی و ناڤخوهیی ڤه بریه و پرسا ئازادیا كهسی و پاراستنا روومهتا مرۆڤی، باسكێ ئیسلاما سیاسی (ب ههموو چهق و تایێن خوهڤه) ههردهم و ههتا ڤێ گاڤێ ژی پرسا ههڤپهژراندن، دیمۆكراتی، مافێ مرۆڤ، دادپهروهریا جڤاكی (نه ل گۆڕهی دیدا ئیسلامێ)، ئازادیا ڕادهربرینێ، جوداهیێن رهگهزی، جوداهیێن ئتنی و ههتا دگههیته پهیوهندیێن ناڤ دهولهتی نه د ئهجندا وان دایه بهلكو ب تۆندی ل دژن و دخوازن رێڕهوا دیرۆكێ ژ پێشكهفتنێ بهرهف چاخێن ناڤین ببهن و ئهڤێ چهندێ ڤهناشێرن بهلكو شانازیێ پێ دبهن.
دیاربوونا ئهجیندا باسكێ ئیسلاما سیاسی بۆ تهڤیا تهخێن جڤاكی و رۆلێ نهگهتیفێ وان د پرۆسهسا دیمۆكراتیبوون و مهدهنیكرنا دهستههڵاتێ ب تایبهت د پرسا جیهاد، مافێن مرۆڤی، رهگهزی و دیمۆكراتی دا ژ بلی ل دژ دهركهفتنا رۆژئاڤا و ئهمریكا بۆ ئهجندا ڤی باسكی، پاشهكشانهك مهزن بخوهڤه دیتیه و ئهڤ پاشهكشه دێ بهردهوام بیت ههتا ب تهمامی دههلوهشیت، ئهگهرێن ڤێ پاشهكشێ ئهوه دیاربوونا ئهجندا وان و ئهنتی دیمۆكراتیا وانه ژ بلی بێ رهواجیا هزرێن توندوتیژی د ڤی سهردهمێ مه دا.
بێهێزبوونا باسكێ ئیسلاما سیاسی دهرئهنجامهك ئاسایییێ پرۆسهسا پێشڤهچوونا جڤاكی و زانستییه، لێ باسكێ ئیسلاما سیاسی هێشتا یێ بهردهوامه كو دێ كاریت رێكێ ل ههلوهشیانا خوه گریت لهوا پرانیا پارتێن ئیسلامی دهست ب گوهۆڕینا ناڤێن خوه كرنه و هندهكا ناڤێن دیمۆكرات و داد و هشیاربوون و … هتد ل خوه كرنه لێ ناڤهرۆكا خوه ههر پاراستنه و دخوازن “بهرێ رۆژێ ب بێژینگێ بگرن”، ژ وان ل كوردستانێ كۆمهڵا ئیسلامیا كوردستان د كۆنگرهیێ خوه یێ چارهمین دا (١٨-١٩.٢.٢٠٢١) ناڤێ خوه گوهارت و كره” كۆمهڵی دادگهری كوردستان و ناڤێ ئهمیری بۆ سهرۆك هاته گوهاڕتن”، ههموو دزانن كو كۆمهڵه ژ پاشخانهكا جیهادی(تهرۆری) دهێت و چهند ناڤێ خوه بگوهۆڕیت ژی دهستبهرداری ناڤهرۆكا ئیسلاما سیاسی و جیهادی نابیت ئانكو ئهڤه گوهاڕتنه تهنێ بۆ رازیكرنا لایهنێ دهركییه و بۆ نههێلانا فشارێیه.
ئهزموونا لایهنێن ئهنتنی دیمۆكرات و جیهادی وێ ددهن دیاركرن كو پاشناڤ گوهاڕتن چ ژ ناڤهرۆكێ ناگوهۆڕیت، لێ ئهڤه وێ ڕاستی ددهت دیاركرن كو رۆژا ئیسلاما سیاسی بهر ب ئاڤابوونهكا ئێكجاری دچیت.
د. رهشید فندی
نیشانێت شارستانی (2)
ل (هزرهك) ئهوا بهری ڤێ ئهم ل دۆر رهوشا پهروهردێ ئاخفتبووین ل كوردستانێ، كو رهوشهكا لاواز و سسته و بهرههمێ وێ پهروهردێ یێ كهساده ل بازاری، ئهگهرێت بهرچاڤێت كهسادیا وی بازاری ژی گهلهكن، ههر ژ ههبوونا خواندنگههێت تایبهت ل قۆناغێت جودا جودایێت خواندنێ، كو وان خواندنگهها و زانكۆیا سهرێ ژ خواندنگههێت فهرمی و حكوومی ستاندی و یێت بووینه پله دوو.
ل هزرا ئهڤرۆ دێ بكورتی لسهر رهوشا ساخلهمیێ و خهستهخانا نڤیسین، كو ئهو ژی نیشانه كه ژ نیشانێت شارستانیا ئهڤرۆ، و پلا بلندا شارستانیێ ب رهوشا ساخلهمییٍٍٍٍٍ تێنه كێشان و پیڤان.
ئهڤرۆ ههر وهكی رهوشا پهروهردێ، ئهم د بینین خهستهخانێت ئههلی ژی گهلهك ژ یێت حكوومی پترن و پاقژترن و گرانترن، لهوما فهره وهزارهتا ساخلهمیێ ل كوردستانێ پویتهیهكێ بهرچاڤ ب خهستهخانێت حكوومی بدهت، ژ لایێ پاقژكرنێ ڤه و ههر وهسا ژ لایێ پویته پێ كرنێ ب نهساخا و ههر وهسا ژ لایێ چاڤدانا سهر وبهرێ دارایی یێ نهساخا ڤه، گهلهك جارا ئهم د بینین خودانێت نهساخێ ههژار ژی دچن پارا قهر د كهن یان تشتێ خۆ د فرۆشن، دا نهساخێ خۆ ببهنه خهستهخانهیهكا ئههلی، ژ بهر هندێ كو باوهریا وان ب خهستێت حكوومی ناهێت.
ل دهولهتێت بیانی ژی خهستهخانێت ئههلی (پریڤات) یێت ههین، لێ ب چو رهنگا ئهو خهستهخانێت ئههلی ژ یێت حكوومی نه پاقژترن و نه كێم پویته ترن، خهستهخانێت (پریڤات) ژی نه گهلهكن، بهلكو یێت حوكمهتێ چهندین جارا هندی وانن و دختۆر و كارمهند دهواما تهمام و بێ ڤهبرین دكهن و چو نهساخ ل هیڤیا نۆشداری نامینن.
لهوما د بێژم سهكتهرێ ساخلهمیێ سهكتهرهكێ ههره گرنگه بۆ ئاڤاكرنا شارستانیا جیهانێ و ههر وهلاتهكێ بڤێت بهرهف شارستانیێ بچیت .
تشته كێ فهر و پێدڤی د ڤێت ل خهستهخانێت حكوومی یێت مه ههبیت، ئهو ژی فهره پشكهك ههبیت بۆ چاڤدانا خێزانێت شههیدا و بریندارێت پێشمهرگهی و ئهو خهلكێ گهلهك ههژار و نهدار یێت هندهك جارا ل كهنالێت تهلهفزیۆنی دیدار د گهل تێنه كرن و نه ماله و نهحاله و نه خانیه و نه كاره ولسهر خێرێت خهلكی د ژین، دڤێت ههما چو نهبیت ژ لایێ ساخلهمیێڤه هاریكاریا وان بێته كرن و بارێ وان بێته سڤك كرن.
تێبینی 1: ب دیتنا من پهیڤا لێكدایا (خهسته خانه) جوانتره و راستتره ژ لایێ زمانی ڤه ژ پهیڤا لێكدایا (نهخۆشخانه).
2- نۆشدار: پهیڤهكا كوردیه، ل سالێت ههشتێ یا ژ چهرخێ رابووری بۆ دختۆری هاته بكارئینان، یا ژ نۆشیجان هاتی، پاشی ئهو نۆشدار هاته سڤك كرن و بوو نۆژدار، ههر چاوا بیت پهیڤا دختۆر یا ژ دكتۆر هاتی كو پهیڤهكا جیهانی یه ئهو ژی یا جوانه.
ئهحمهد عارف ئامێدى
پشتى بۆیهرێن سالا 2003و ههتا ئهڤرۆ ههرێما كوردستانێ یا بوویه وهكو باخچهكێ ل نیڤا بیابانێ و مالهكا مهزن بۆ ههمى پێكهاتى كێمینهیان و نهژادان و ئایێنێن عیراقى، بهلكو بوویه مالهكا ئارام بۆ وهلاتێن ههڤسوى و یێن ب رهخ ههرێمێ ڤه وهكى سووریێ و ئیرانێ و یێَن دیتر ژ وهلاتێن گهلێن وان ب زۆرى قهستا ڤێ مالا مهزن دكهن ژ بهر ئارامیێ و سهقامگیریا سیاسى و ل سهر ههمى ئاستێن ژیانا گشتى .
ههمى كهس دزانن پشتى بۆیهرێن رۆخیانا رژێما پێشین عیراقا نوو چاوا ژیایه ئهو عیراقا دهێته ناسین ب حوكمهتا ناڤهندێ د سیاسهت و حوكمهتێن جۆره و جۆر دا كو حزبێن دهستههلاتى ل عیراقێ كرین وهكو ئهیاد عهلاوى و نوورى مالكى و حهیدهر عهبادى و عادل عهبدولمههدى، ههر ئێك ژ وان نێرینا خوه ههبوو، چو رهههندهكێ سیاسى بۆ خزمهتكرنا گهلێ عیراقێ ب گشتى ب ههموو پێكهاتێن خوه ڤه نهبوو!
بهلكو ئهو یا دوور بوو ژ سیاسهتێن نهیێن نۆرمال بۆ ژیوارێ حوكمهتان بخوه دیتین ئێك ل دووڤ یا دیتر، كو پشتبهستن ل سهر هێزا خوه یا سهربازى دكر و ل گۆر نێرینا وان بۆ ڤى پهیرهوى و تشتێ ب سهرێ عیراقێَ هاتى ژ بۆیهرێن داعش و تهكفیریان و ئهوێن بازرگانیێ ب ئایینى دكهن، و مهرهم ژێ حزبێن ئایینى یێن كو ئایین و ئیسلام یا ژێ بێگونهه ههتا رۆژا ـ یوم الدین ـ چونكو یاریێن خوه ب مهژیێ ڤى گهلێ ههژار دكهن ب رۆمان و چیرۆكێن ئایینى ژ ئاشۆپى!بهلكو گهلهك ژ وان ڤێ هێزَ ب لایهنى َ ماددى ڤه گرێددهن و ب دروستى ژى یێ ئهمنى!, لهورا دبێژمه ڤان ههمیان و یێن مینا وان، كو ههوه شكهستن ب دهستڤهئینا و ب ڤان سیاسهتان ل ژێر وان كاودانێن ههوه تێدا دهستههلاتى ل عیراقێ كرى، ئهڤه ژى نهك ئاخفتنا منه، بهلكو یا ههوه یه و سیاسهتێن ههوه یێن خرابناك و ل سهرى ژى یێ سهركێشیا ههوه دكهت ژ سیاسهتمهداران و دامهزرێنهرێن ڤان حزبان، واته دگهلهك ژ ڤان دانوستاندنان و دیداران دا ههنه ب زهلالى گۆتین كو. مه شهكهستن بدهستڤهئینایه و ئهم نه دههژی سهركێشیكرنا عیراقێینه!.
ئهڤرۆ ژى ل سهر ئهردێ ژیواى ــ حوكمهتا ناڤهندى یا د بوهارهكا نوو دا دژیت كو دبیته حوكمهتا كازمى ههر ژ دهمێ وهرگرتنا وى بۆ پۆستێ سهرۆك وهزیران، كو، چهندین ئاستهنگ و بهربهست و دهیندارى و وێرانكاریهكا گشتى ب خوهڤه دیتیه ل ناڤا ههمى بیاڤێن ژیانێ و ل سهر ههمى ئاستێن ژیانێ كو ههمى ژى میراسێ سیاسهتێن پێشین یێن شهكستینه، بهلكو 90% ژ حزبان یێن كو كازمى بهربژاركرین، ئهڤرۆ یێن رهنگهكێ ئاشكرا ل دژى وى رادوهستن و ل پشت پهردهیان، ب ئهجینده و دهستێن ڤهشارتى كار دكهن ژۆ رۆخیانا حوكمهتا وى كو پتریا گهلێ عیراقێ ئهڤرۆ پهسنینا وێ دكهت، چونكو ئهو شیا ل ناڤا ڤى ماوهیێ كورت شیا گوهۆرین و گاڤێن باش بهاڤێژیت كو حوكمهتێن بهریا وى نهشیابوون بكهن، لێ وهكو دبێژن دهستێ ب تنێ دهنگ ژێ ناهێت، واته پتریا هێزێن سیاى یێن كازمى بهربژار كریین ئهڤرۆ بووینه دوژمنێن وى ژ بهر مهرهمێن خوه و حزبێن خوه یێن تایبهت ل سهر كیستێ گهل و ئێكبوون و پێشڤهچوونا عیراَقى.
ئهڤرۆ ل سهر ئهردێ ژیواى هندهك ههنه دبێژن كو سهدهما لاوازبوونا وهلاتى ژ ئهنجامێ نهبوونا (لهشكرهكێ راست و دورست )ـه، دبێژین راسته چو لهشكرێن دورست نینن، چونكو لهشكرێ نها لهشكرهكێ تایفى یه و سیاسهتكرى یه بۆ ئهجیندهیێندهرهكى كار دكهت و بۆ حزبێن ئایینى ل سهر كیستێ خزمهتا گهلێ عیراقێ، ئهڤ لهشكرێ نها كارى ب ئهجیندهیێن دهرهكى دكهت و وهلاتێن ههڤسوى و مهرجهعیاتان و حزبێن سهركردێن ڤى لهشكرى ژێگرتین بۆ ڤى پۆستى و یێ دیتر، ئهڤ ژیوارێ رهوشا لهشكرێ مهیێ ئهڤرۆ یه ب مخابنى ڤه.
ل ڤێره وهكو وهلاتیهكێ عیراقى دبێژمه ئهڤان ههمى كهسێن دوهى هوون مێهڤانێن ههمى پارێزگههێن ههرێمێ بوون، و ئهڤرۆ هوون ل دژى سیاسهتا ههرێمێ راوهستاینه و برینا قووتێ گهلێ ههرێمێ و ل سهر ههمى ئاستهكى ب رێیا دهنگدانا ههوه ل سهر مافێ ههرێما دستووى و بۆدجهیا گشتى، بهلكو مووچهیێن گهلێ ههرێمێ دبڕن، دبێژمه ههوه، فهره ل سهر ههوه خوه چاك بكهن و حزبێن خوه و خهونێن ههوه یێن نهساخ و بهرژهوهندیێن ههوه یێن تایبهت.
ب مخابنى ڤه ههمى سیاسهتڤانێن عیراقێ ئهڤرۆ مێڤانێن دارگرانن ل سهر دلێ وهلاتێن ههڤسوى و یێن كهنداڤێ عهرهبى، بهرژهوهندى و سامانێن مالیهتێ ههنه ل وێرێ و هندهكان ژى ئاكندجیبوون و رهگهزنامه ههنهو …هتد. بۆ نموونه ههر كهسێ سهرهدانا ئیماراتێن وهلاتێ ئیماراتا عهرهبى بكهت و چاوا پێشكهفتیه، ئهڤ ئیمارهیا بچووك د ڤان سالێن كێم دا و بوویه هێزهكا ئابوورى یا جیهانىـ دبیًَژم، شهرمزاری یه هوون لێ دگهریێن و پێشكهفتێ و ئاڤهدانیێ و شاستارنیێ لێ دبینن سهرهراى هندێ كو وان ب تنێ 30% ژ داهاتیێ عیراقێ ژى نینه ژ نهفتى َو ئاڤێ و ئهردێ چاندنێ و مێشكى و .. هتد. لێ مخابن پتریا حزبێ، عیراقێ ههڤركى و ههڤدژیا كوردستانێ و گهلێ كوردستانێ دكهن، چونكو ئهم ههرێمهكین پێشكهفتن و ئاڤهدانى د ههمى بیاڤان دا مه ب خوهڤه دیتیه ژ بهر وان سیاسهتێن حهكیمانه یێن كهسێن دهستههلاتیێ لێ دكهن، راسته مه چو فرۆكه و موفاعهلات نینن، لێ مه رۆهشت و بیروباوهرى و خوهقوربانى ههیه بۆ خزمهتكرنا ئهردێ كوردستانێ.، ل دووماهیێ دبێژم:ههمى كورێن گهلێ عیراقێ و ههرێمێ ب رهنگهكێ تایبهت دخوازن ب ئازادى و ئارامى بژین ل ژێر جڤاكهكێ پێشكهفتى خوهدى بنهما و رهوشتێن دیمۆكراتیك یێن راست و تهڤاڤ بۆ پێكڤهژیانا برایانه یا ساخلهم د ناڤبهرا حوكمهتا ناڤهندى و یا ههرێمى ل ژێر ئاڤاكرنا سازیێن بهرههمدار داكو بگههینه وان گهلێن دیتر یێن گههشتیێ، و ههر ئهڤهیه عیراقا نوو یا فیدرا بۆ وێ یا پێدڤى ب مخابنى ڤه. . و پهیڤینهكا دیتر ههیه بۆ رۆژێن داهاتى.
و/ ئهڤرۆ
فهرهاد حاجی باڤی
ههژمارهكا نڤیسهر و چالاكڤانێن شكهستى و لاواز د گهلهك دهلیڤه و بیاڤان دا و ب ههلكهڤت و بێ ههلكهڤت، و ژبۆ بهرژهوهندیا كهسۆكى و ئارمانجێن ئایدولۆژیێن بهرتهنگ و نهرهوا، خوه ل پشت ڕهخنهیێ ڤهدشێرن و ژههرا خوه یا ماركوژ دبهردن د ناڤ لهشێ هزرا جڤاكێ ساخهلهم و عهقلێ كۆمى دا، كارێ وان نێچیرا شاشیانه ئهڤجا چ بكهرێ شاشیێ ب زانابوون یان نه ب زانابوون ئهنجامدا بت، د ههموو واران دا ئهو جۆره نڤیسهر و چالاكڤان ههنه شكاندن و سڤكاتى و بێرێزیێ ل یێ بهرانبهرى خوه دكن ل پشت پهردهیا خاپینۆكا ڕهخنهیێ، و ههرچهنده دهمێ ڤان یاریێن زارۆیان نهمایه، لێ هێشتا د ناڤ كورداندا ئهڤ یارى دئێتهكرن و پیشهكار ژی ههنه، ڕهخنه ئانكو چارهسهركرنا شاشییان و پێشكهڤتن، و نێچیرا شاشیان ئانكو هشككرنا هزرێ و بێهیڤیبوون.
ئیرۆ ئهو نڤیسهر و چالاكڤان یێن زێدهبووین و مینا گهندهلان كهساتیا تاكێ كورد بێهیڤی دكن، وان خهلكهك یێ هین كرین كو ههر چی یا ل باشوورێ كوردستانێ هاتى كرن شاشى بوو، و یا نها ژی دئێته كرن شاشیه و یا د پاشهڕۆژێدا ژی بئێته كرن ب تهنێ دێ شاشى بت، ئانكو ههر چى یا پشتى سهرهلدانا پیرۆزا باشووریان د سالا 1991دا هاتى كرن، و ل سهر ههموو ئاستان و د ههموو واراندا شاشى، تشتهكێ نهجوان، نهههژى و نه ب ڕوومهت بوو، و ئهو كهسێن ئهڤ وهلات برێڤهدبرین ماهۆلێن ههڕفاندنا دیوارێن ڤى وهلاتێ شهنگ بوون، ڤێجا جاران ڕاستهوخوه دیار نهدكرن وناكن ژی لێ وهرگرێ پله دو یاریێن وان دزانن، بنێرن ڤێ لۆژیكا كۆره، ڕههایى و بێ مهعنا؟!
باشترین پێناسه بۆ نێچیرا شاشیان ئهوه: كریارا دووڤچوونا كار، ڕهفتار و سهردهریا كهسهكى یان جڤاكهكى ب مهبهستا دهستنیشانكرنا شاشى و لاوازییێ و پاشى مهزنكرنا وێ شاشیێ و ل دووماهیێ دیاركرنا وێ وهكو دیاردهیهكا بهربهلاڤ و نهكو ڕهوشهكا تاكانه. و ل گۆرهى گۆتنێن مهزنان ل دهستپێكێ (بیرێ ب دهرزیێ دكۆلن)، پاشى (ژ مێشێ دكنه گامێش)، و ل دووماهیێ ژى دبێژن (ئاشێ چووى، پرسیارا چهقچهقۆكێ دكن).
ئهڤ جۆره سیستهمێ هزركرنێ (نێچیرا شاشیان) پڕانیا جاران سنوورێ خوه دهرباز دكر و دچوو د ناڤ ئاقارێ مللهتفرۆشى و(ڕهوشهنبیریا دژهكورد) دا، و چو پهیوهندى ب ڕهخنهیێڤه نهبوو و چو مفا نهگههاندینه پرس و هزرا نهتهوهییا كوردى، وى سیستهمێ هزركرنێ ب تهنێ كاڤلكارى بهرههمئینات، و مهترسیا وێ ئهوه چهند دهلیڤه بۆ ههلگرێن وێ هزرێ ههبت ههروههر دێ دوباره و سێباره و دههباره…وهتد دێ ب ههمان قهباره و ڕێژه هزر و كریارا خراپییێ بهرههمئینن، و مینا (جۆرج تهرابیشى) دیار دكت (ئهم بهرانبهرى مژارهكێنه گۆهورینێ دكت، نهكو تهنێ ڕهوشهنبیرییێ پهیدا دكت).
خالا ههره مهترسیدارا ڤان نێچیرڤانێن شاشیان ئهوه پشتى شاشیێن مللهتێ خوه ژ مێشێ دكنه گامێش، ب نهجوانى وهكو چارهسهری مه دكنه ههڤپشك و برایێن ڕاستهقینهیێن تورك، عهرهب و فارسان، دیرۆك و زمان و بهرژهوهندیا مه ب یا وان ڤه دنڤیسن و هندهك تیۆرێن شكهستى و لاواز و بێبنستر بۆ خوه ڤهدگیرَن، و پرانیا ڤهكۆلهران دزانن داگیركهرێن كوردستانێ ههلگر، پهیرهوكار و بهرمایێن هزرهكا تاریا ههلوهشانگهرى ـ غهیبى نه، دووڤكهڤتیێن خوه بهر ب ئاقارێ گهنیبوونێ و سهرشوورییێڤه دبن، و مه دوورى هزرا پێكهاتگهرى ـ زانستى دكن ئهوا كالێن مه یێن سۆمری، گۆتى، میتانى، میدى و كاردۆخی و..هتد. ژبهرى زایینێ پهیرهوكرین و پشتى زاینێ مه هێلایى و ئهم ڕهنگز بووین، وێ هزرێ شیرازێ مه یێ جڤاكى بۆ ههتا ههتایێ تێك دا.
ههكه ئهم ل كهساتیا وان نڤیسهر و چالاكڤانان بنێرن یان نێچیرا شاشیان دكن وهكى ڕۆژێ دێ بۆ مه دیار بت، كو ئهو گهلهك حهز ژ خوه دكن ههتا سنوورێن ئهزئهزینكى و زكرهشیێ، و یێ ب ڤى ئاوایێ حهز ژ خوه بكت حهز ناكت یێن دیتر بسهركهڤت، حهز دكت وان شكهستى و لاواز ببینت، لهوا نێچیرا شاشیێن وان دكت ههرچهنده دزانت چو مرۆڤ بێ كێماسى و شاشى نینن، پاشى ژی یێ كار بكت بێگۆمان دێ شاشیان ژی كت، ئهو نێچیرڤان دێ مینت بهندهوار و گرێداى و چاڤ ل سهرهدهرى، ڕهفتار و كارێن یێن دیتر و ئهڤ پرۆسهیه هزرێ فالنجى دكت، و نڤیسهرێ ڕاستهقینه دووڤچوون و ڕهخنهكاریا هزران دكت، و ڕۆژ بۆ ڕۆژێ ئهو نڤیسهر و چالاكڤان بچووك دبن، ڕاسته ل پشت ناڤێ (ڕهخنهگرى) خوه بلند و مهزن دبینن لێ د كهتواریدا سهختهنه و بچووك و پایهنزمن، و د جڤاكهك نهخوهشدا رۆلێ خوه دبینن و بهرههمدارن، لێ چ رۆل؟! و چ بهرههم؟!
گرنگه ئهم خوه دوورى نێچیرا شاشیان بكن ل بن ناڤێ ڕهخنهیێ ئهو نێچیر دێ لاوازی و نهمانا هزرا پێشڤهبر بهرههمئینت، خربیێ دێ كته دابونهریت، و ڤیانا وهلاتى و خوهبهخشیێ دێ ل بهر چاڤێن مه رهش كت، كولتوورێ بێهیڤیبوونێ دێ كته نانێ ڕۆژێ داكو مه ئهم تشتێ باش و جوانێ خوه نهبینن، و خهونێن دهولهتبوونێ و سهركهڤتنێ ببنه كابووس، و د ئهنجامدا بزاڤا پاشڤهچوونێ ل نك مه خورت ببت و زیندیبوونا خوه وهكو مللهت ئهم ب ساخى بنئاخ كن، و شكهستن ببته دیرۆكهكا دووڤهرێز و ههڕفاندن ببته كولتوور، داكو دیرۆك مه دادگهه بكت و مه گونههبار نیشانى جیهانێ و نفش و بهرهبابێن كوردان بدهت، و شهرعیهتێ بدهته جینۆساید و هۆڤاتیێن دوژمنان ههمبهر كوردان، و شهرعهیهتێ بدهته دهركرنا مه ژ ناڤ دیرۆك، شارستانى و مرۆڤایهتیێ.
ئارمانجا مه ژ ڤێ ئازراندنا ڤى بابهتى نه نێچیرا شاشیانه، بهلكو ئهوه ببته ئالاڤهكێ هزرییێ ئاڤاكهر، ئهرینى و پێشڤهبر و ئهو ئالاڤێ هزرى بهردهوام بت، و ببته ژێدهرێ هیڤى و خهونێن خوهش و درووشمێن ب كریارڤه ههموو ژبۆ ئهم بهردهوام هزر و بزاڤێ بكن، ژبۆ ڤهژاندنا ڕهوشهنبیریهكێ نهایا خوه ژ چونهییێ ل سهر ئاڤا بكن ههرچهنده مه كولتوور و دیرۆكهك زێرین و دێرین ههیه، ئهو نهایا ئهم دخوازن مه بهر ب پێشڤهببت خالێن مه یێن هێزێ و باش بهێزتر و باشتر بكت، و خالێن لاوازى و خراپ نههێلت یان ژی كێم بكت ب ڕێیا ڤهدیتنا چارهسهریێن شۆرهشڤانی یان پچهكێ نهرمتر.
لهوا ئهڤ بابهت ب چو ڕهنگان ناچته د مالكا نێچیرا شاشیان و هزر و كولتوور و ڕهوشهنبیریا (دژهكورد) دا، هیڤیدرام مه ببته بنستر، دهرگههێ بخوهداچوونێ و هێڤینێ دوباره باوهرى بخوهبوونێ و ئهم نها یا خوه ژ شاشى و كێماسیێن مه یێن كهلهك بووى ڕزگار كن، و تۆڤێ خزمهتێ د ناخێ مه دا بئێته چاندن ب ڕێیا نههێلانا قهیرانان، چارهسهریا ئاریشان و ڕاستڤهكرنا شاشیان، و د ئهنجامدا بهرههمئینانا سێگۆشێ باشیێ یێ زهرهدهشتێ مهزن، بهلێ ل سهر ئاستێ نهتهوهیى و چ نهتهوه؟ نهتهوهیێ كورد یێ كو ژ ئێكهم نهتهوهیان بوو یێن هزرا نهتهوهیا مرۆڤایهتى پراكتیزهكرى.
غیاس خالد زێباری
ل شهڤا ١٥ – ١٦/ ٢/٢٠٢١ هێرشهكا مۆشهكی ل سهر ههولێرا پایتهختێ ههرێما كوردستانێ هاتهكر، بهحسێ زیان و زهرهێن وێ ناكهین، رهنگه ل قهبارێ هێرشكرنێ زۆر بچووكتر بن، لێ رامان و پهیامهكا مهزن و دژواره، نه تنێ ههولهكا تیرۆرستی یه بۆ تێكدانا رهوشا ئارامیا ئارامترین باژارێن عیراقێ و وهلاتێن دهوروبهر، بهلكی ئاشكراكرنا پیلانهكا ههرێمی یه دژی قهوارێ ههرێما كوردستانێ، ئهو قهوارێ بوویه ئێمناهیترین و پێشكهفتیترین دهڤهر ل سهر ئاستێ عیراقێ و خودان بریارا خوه یا سهربهخوه، جودا ل عیراقێ كو سهنگ و بریارا خوه یا سهربهخوه ژدهستدایه و ب تهمامی كهفتیه بن بریار و رێنمایی و ئهجندهیێن وهلاتهكێ ههرێمی یێ دیاركری و ههوسارێ وێ كهفتیه د دهستێ وی وهلاتی دا، كیڤه دڤێت دێ بهرێ وێ دهته وێ كو ئیرانێ.
ئهڤ هێرشێن مۆشهكی بۆ سهر ههولێرا پایتهخت زهنگهكا مهترسیدارن دژی قهوارێ ههرێما كوردستانێ و پرۆسا ئازادی و دیموكراسی و ئارامیا دهڤهرێ و بهرژهوهندیێن وان وهڵاتێن كونسلخانه و نوونهرایهتی ل ههرێما كوردستانێ ههی و بهرژهوهندیێن وان یێن سیاسی و ئابووری گهل یێن ههرێما كوردستانێ تێكهل بووی.
ئهڤ تێكهلبوونا بهرژهوهندێن ههرێمێ دگهل یێن وان وهڵاتان د بهرژهوهندیا گرۆپ و میلیشیایێن چهكدارێن عیراقی، ب تایبهت یێن شیعی نینه ئهوێن رێنما و بریارا ل ئیرانێ وهردگرن، لهوما ههمی ههوڵا ددهن رهوشا كوردستانێ مینا دهڤهرێن دی یێن عیراقێ لێبكهن داكۆ بشێن پرۆژێ شیعهگهریا ئیرانێ ل سهرانسهرێ عیراقێ ب كوردستان ژی ڤه بجهبینن، ئهو پرۆژێ كو ههولێر بوویه مهزنترین ئاستهنگ بهرامبهر وان. چونكی ههمی ههوڵێن وان یێن بهری نهو وهكی بڕینا بۆدجه و مووچێ ههرێما كوردستانێ و سهپاندنا گهماروویێن ئابووری و سیاسی و پاشان هێرشێن چهكدارێن میلیشیایێن حهشدا شیعی و هندهك وهڵاتێن ههرێمی پشتی خیانهتا ١٦ ئكتۆبهرا سالا ٢٠١٧ سهرنهگرتی و تووشی شكهستنێن مهزن بوون ل سهر دهستێ پێشمهرگههێن كوردستانێ و سیاسهت و لێزانین و حیكمهتا سهرۆك بارزانی و سهرۆك نێچیرڤان بارزانی و هێزێن پاراستنا ئێمناهیا كوردستانێ.
پێدڤی یه خهلكێ ههرێما كوردستانێ پشتی ڤان هێرشان دهستان ژ بهرژهوهندیێن بهرتهنگێن حزبایهتی بهردهن و ژبۆی بهرژهوهندیێن گشتی و پاراستنا قهوارێ ههرێما كوردستانێ گڤاشتنا ل سهر حزبێن كوردستانی بكهن، ب تایبهت پارتی و ئێكهتیێ بۆ سازان و ئاشتهوایا سیاسی داكو پێكڤه ببنه هێزهكا پۆلایی بۆ خۆڕاگرتن و زاڵبوون ل سهر ڤان پیلانێن دهولهتهكا ههرێمی و گرۆپ و میلیشیایێن چهكدارێن عیراقێ، ئێكگرتن و ئێكرێزی و ئێك ههڵویستیا وان تاكه رێكه بۆ ههلوهشاندنا ڤان پیلانا، ههر لایهنهكێ كوردستانی ئهگهر دگهل ئێكرێزیێ نهبیت و ببیته پشكهك یان ههڤپهیمان ل گهل وان لایهنێن پیلانگێرێن عیراقی دژی كوردستانێ پێدڤی یه ژلایێ خهلكێ كوردستانێ بهێنه شهرمزاركرن.
چونكی ب سهرگرتنا ڤێ پیلانا وان، ژدهستدانا دهستكهفتێن نهتهوی و نشتیمانی یێن كوردستانێ نه و زیانێن وێ بۆ تهڤایا خهلكێ كوردستانێ بێ جوداهیێن بیر و باوهرێن حزبایهتی و ڤهگراندهنه بۆ سهردهمێ داگیركاریێ و بعهرهبكرنێ و دكتاتۆریهتێ.
جهێ دلخۆشیێ یه پڕانیا سازیێن نیڤدهولهتی و وهلاتێن جیهانێ و ههڤپهیمانیان ب سهرۆكاتیا ئهمریكا ئهڤ ههوڵه ماندهل كرینه، ئهڤه ژی جهێ دلخۆشیا خهلكێ كوردستانێ یه و نیشانێ هندێ یه كو كوردستان یا پاراستی یه و پشكهكا كاریگهره ل وێ ههڤپهیمانیێ، دیسا بهڵگهیه ل سهر سهركهفتنا سیاسهت و دبلۆماسیهتا كوردستانێ ل گهل وهلاتێن مهزن و ههڤپهیمان.
هیڤیه ئهڤ پیلانه ببیته دهرفهتهك بۆ دهسپێشخهریكا ئاشتهوایا سیاسی د ناڤبهرا ههمی ئالیێن سیاسی یێن كوردستانی ل سهر دهستێ سهرۆك مهسعود بارزانی و سهرۆك نێچیرڤان بارزانی سهرۆكێ ههرێما كوردستانێ داكو ههمی ببنه ئێك هێز و ئێك بریار بۆ پاراستن و بهێزكرنا قهوارێ ههرێما كوردستانێ و ههلوهشاندنا پیلانێن داهاتی یێن دوژمن و نهیارێن كوردستانێ.
ل رۆژا جیهانییا زمانێ دایكێ
چیڕۆكا بهلاڤبوونا زمانێ كوردی ل جیهانێ بخوینه
كوردستان و زمانێ كوردی
دهرگوشا نوخرینه بۆ تهڤ زمانێن هندۆ ئهوروپى
نڤیسین: د.مههدی كاكهیی
وهرگێڕان: ئهمین بۆتانى
سێزده زانایان ڤهكۆلینهك ئهنجامدان بۆ ناسینا وێ ناڤچهیێ كو دهرگوش و جهێ نوخریێ چێبوون و بهلاڤبوونا زمانێن هندۆ ئهروپییه، هژمار و وهلاتێن ئهو زانایێن د وێ ڤهكۆلینێ دا پشكداربوون؛ بڤی ئاواییه: 3 زانا ژ وهلاتێ نیوزلاندایێ، 1 ژ بالژیكا، 2 ژ هۆلاندا، 2 ژ ئوستورالیایێ، 4 ژ ویلایهتێن یهكگرتیێن ئهمهریكایێ، 1 ژ بریتانیایێ. ئهڤ زانایێن هان ژ 13 سێزده ناڤهندێن ڤهكۆلینێ و پشكێن زانستی یێن تایبهتمهند ل ڤان واران كار دكهن: زانستێ كۆمپیووتهرێ، زانستێ هوور زیندهوهرزانى و بهرگرتنێ، دهروونناسییا زمان/ سایكۆ لانگویستیك، مهژی/ زانستا مهژی و دهماران، دهروونناسی، كهلتور و دیرۆك و زمان و زانستێن هاڤلدارى ئاسیا و ئۆقیانۆسا هێدی، زانستێن زانراوهیێن ساخلهمی و ژیانزانی، ژینگهها گهردیلهیی و وهرارێ، فهلسهفه، زانستا ماتماتیك و بایۆلۆژی، زانستا ئامارا بایۆلۆژی، زانستا میراتماییا مرۆڤكی و زانستا مرۆڤناسییا پێزان و وهرارێ.
دڤێ لێكۆلینێ دا؛ ئهڤ زانینگهه و ناڤهندێن زانستی پشكداربوون: زانینگهها ئۆكلاندا نیوزیلاندی، ناڤهندا ریگا بالژیكی، ناڤهندا ماكس پلانكا زمانێن دهروونی یێن هۆلاندی، زانینگهها رادبودا هۆلاندی، زانینگهها ئۆكسفۆردا بهریتانی. پستره ڤهكۆلین ل گۆڤارا زانستی یا ئهمهریكی ساینس هاته بهلاڤكرن؛ كو گۆڤارا ههرى ناڤدارا زانستییه ل سهر ئاستێ جیهانێ مل ب ملى گۆڤارا نێچهرا بریتانی، ئهڤ ههردوو گۆڤارێن هان تهنێ وان ڤهكۆلینێن رهسهن و ئۆرجینال بهلاڤ دكهن كو ڤهدینێن نوو و ئافراندن تێده ههنه.
دڤێ لێكۆلێنێ دا؛ زانایان كار ل سهر دوو گریمانهیێن ههڤدژ كرن، ئهو ژی وهكه ژێدهر بۆ مالباتا زمانێن هندۆ ئهوروپی، بۆچوونا ساده و كلاسیك بڤی ئاواییه كو زێد و دهرگوشا وان زمانان دهشتێن چیمهندارێن پۆنتیكه ل (كۆمارا ئۆكرانیا نها) د ماوهیێ نێزی 6000 شهشه هزار سالاندا، بهلێ گریمانهیا ئهلتهرناتیڤا دی وهها دبینه كو زمتنێن هندۆ ئهوروپی ل ناڤچهیا ئهنازۆل (باكورێ كوردستانێ) مههییه و پێگههشتییه و پشتره بهلاڤبوویه و دگهل فهرههبوونا ئهزموونا چاندندییا مرۆڤان ژباكورێ كوردستانێ بهلاڤی هاویردۆر بوویه ناڤبهرا 8000 ههشت هزار سالان ههتا 9500 نهه هزار و پێنج سهد سالێن بهورى.
ڤهكۆلهرێن زانستی میتۆدا دویڤچوونا پرۆسهسا دیرۆكی بكارئانین؛ كو دبه ئهو یهك؛ سهدهما پهڕاگهندهبوونا مرۆڤان بووبه بهر ب جیه و واران و دابهشبوونا وان بسهر جوگرافیایێن ههڤچهرخ.
ئهڤ مژار ب پشتبهستن ب زانستا میراتمایی؛ ڤهكۆلین ل سهر پرسا دابهشبوون و بهلاڤبوونا مرۆڤان كر بسهر جیه و جوگرافیایان؛ ب تایبهتى ژی زانستا میراتماییا رونشتڤانان، دگهل داتا و ئامارێن بنگههینێن (103) سهت و سێ زمانێن هندۆ ئهوروپی؛ یێن كهڤن و ههڤچهرخ؛ و پشتره بۆ بهرههڤكرنا نموونه و میناكهكه روهن و ئهشكهره ل دۆر بهلاڤبوونا ڤێ مالباتا زمانكی و ئهزموونكرنا ههردوو گریمانه و فهرهزیهتێن ناڤهاتی.
دڤێ بارێدا؛ ڤهكۆلهران بهلگهیهكه ڤهبڕ و پشتڕاستكرى ڤهدیتن و گههشتنه وێ راستیێ كو دهڤهرا ئهنازۆل (باكورێ كوردستانێ) بنگهه و دهرگوشا مههین و چێبوون و بهلاڤبوونا زمانێن هندۆ ئهوروپییه، گریمانهیا دی ژی كو دبێژه دهشتا چیمهندارا پۆنتیكا ئۆكرانیایێ وهك كۆكا چێبوونا ڤان زمانان نایێ دیتن، ههروهها ڤهكۆلهران دیتن كو دهمێ كۆچ و رێویتییان تهڤی جیه وار و رهسهنی یا سهجهرا زمانێن هندۆ ئهوروپی ههڤدگرن و ههڤدهمه دگهل بهرفهرههبوونا كارێ چاندنیێ ل ههرهما ئهنازۆلێ ناڤبهرا 6000 شهش هزار سالان ههتا 7500 ههفت هزار سالان بهرى زایینێ، ئهڤ ئهنجام و ڤهڕێژ روهنیێ دئێخنه سهر وێ رۆلا ڤهبڕ كو ئهنجامگیرییا ڤهكۆلینێ دكاره ب لهییزه ل روویێ دابهشبوون و بهلاڤبوونا مرۆڤان وهك پرۆسهسهك میراتماییا جڤاكێ؛ سهبارهت پرسا چارهسهركرنا ڤهكێشا ههیی دهرههقی قۆناغ و سهردهمێن دیرۆكا مرۆڤاتیێ.
ههروهها ڤهدیتنێن زانایێ شونوارناسێ ئهمهریكی پرۆفیسۆر (رۆبێرت جۆن بریدوود) ژی ههڤگرن تهڤی دهرهنجامێن ڤهكۆلینا زانایێن هان و بریدوود بههسی وێ چهندێ دكه كو دهربازبوون ژ قۆناغا كۆچهرى و راڤ و نێیرا بهرهڤ ئاكنجیبوون و ژیانا چاندنیێ نێزیكی 6000 شهش هزار سالان ههتا 10000 دهه هزار سالان بهرى زایینێ ل باكورێ كوردستانێ روودایه. ههروهها دبێژه؛ كو نهتهوا كورد ژ وان گهلێن پێشهنگ بوویه كو چاندنی و پیشهسازی ئافراندیه؛ كوردان بهرى گهلێن دی ژیانا شكهفتان بجیهشتنه و مال و مهزهل ژخوهره ئاڤاكرنه و تێده جیوار بوونه، كهرهسته و ئالاڤێن پێشكهتی بۆ ژیانا خوهیا رۆژانه چێكرنه، ههروهها ئاماژێ دده كو كوردان بهرى یا 12 دوازده هزار سالان بهرێ خوه دانه كارێ چاندنیێ و بهر و بهرههمێ چاندنیێ ل كوردستانێ پێشڤهبرنه، كو پشتره ئهو ئهزموون ژ كوردستانێ بهرهڤ مهزۆپۆتامیا ژێری چوویه، ڤێجا گیهایه رۆژئاڤا ئهنازۆلێ و بلنداهیێن ئیرانێ و هنۆ هنۆ دماوهیێ 8000 ههشت هزار سالان ژ كوردستانێ گیهایه باكورێ ئافریكا و پشتره ئهوروپا و هندستانێ.
دگهل بهلاڤبوونا چاندنێ ژی؛ مالباتا زمانێن هندۆ ئهوروپی ژی گیهایه وان گهل و نهتهوێن بڤان زمانان دئاخڤن.
ئهو زانایێ ئهمهریكی (رۆبێرت جۆن بریدوود)؛ بێتر لسهر ڤی مژارى دچه و دبێژه پڕانییا وان بهرههمین چاندنێ ئهوێن ئیرۆ ئهم دناسن مینا گهنم و جهه و گهنمۆك (گهنمێ شامی) ژ كوردستانێ چێ بوویه و پشتره ب جیهانێ را بهلاڤبوویه، ل دۆر پیشهسازیێ ژی؛ زانایێ هان دبێژه كو ناڤچهیا شونوارییا ب ناڤێ (چیانۆ) ل باكورێ كوردستانێ دكاره وهكه باژاڕێ ههرى كهڤنارێ پیشهسازی لسهر ئاستێ جیهانێ وهره بناڤكرن كو ههتا ئیرۆژ كانزایا مسێ لێ دهێته بهرههمئانین، ههر لڤی جهى كهڤالهكه ههڕیێ هاتیه ڤهدیتن و لسهر وێ پێگهوڕكا بازرگانى هاتیه تۆمار كرن، ل جهێ (چیانۆ) زانایێ شونوارناس (رۆبێرت جۆن بریدوود) و تیما پێڕه؛ پهرچهیه ههره كهڤنارا پهڕۆك (قوماش)ێ ڤهدیتنه كو دیرۆكا چنین و ڤههاندنا وێ بۆ نێزی 7000 ههفت هزار سالان بهرى زایینێ ڤهدگهڕه.
ڤهڕێژا ڤێ ڤهكۆلینێ وهها دده خویاكرن كو بێتره 50% پێنجی ژسهدێ ژ پهیڤێن ئنگلیزی ژ زمانێ باڤكالكێن كوردان هاتیه وهرگرتن كو زمانێ سۆمهرییه، ئهڤ زمانهژی بهرى یا بهلاڤبوونا لێكۆلینا هان؛ ژئالیێ زانایێ زمانزانێ بریتانی (وادێڵ) ڤه ئاماژه پێ هاتیه كرن.
ئاماژهیا ههرى كهڤنار و ناسیار بۆ ناڤچهیا ئهنازۆل؛ ناڤێ (وهلاتێ هیتتی)یا بوویه كو ئهو ژی باڤكالكێن كوردانن و ئهڤ یهك ژی لسهر كهڤالهكه ههڕیێ ب رێنڤیسا بزمارى هاتیه نهخشاندن و بۆ سهردهمێ قڕالتییا بابلی ل میزۆپۆتامیا ڤهدگهڕه دناڤبهرا سالێن (2350-2150) بهرى زایینێ. یهكهمین ناڤێ ژئالیێ گریكانڤه ژی هاتبیته تۆماركرن بۆ نیڤ گزیرتا ئهنازۆل پهیڤا (ئاسیا) بوویه؛ كو دبه ژ ناڤێ وێ كۆنفهدراسیۆنێ هاتبه وهرگرتن ئهوا ژ 22 بیست و دوو دهولهتێن كهڤن پێكدهات ل رۆژئاڤایێ ئهنازۆلێ و ناڤێ وێ (ئاسوا) بوو بهرى یا 1400 هزار و چار سهت سالان بهرى زایینێ.
د راستیدا، ئهڤ ڤهدیتنا زانستى؛ شۆڕهشهكا هندی بێژی مهزنه د دیرۆكا كوردان دا و گرۆڤێ كهڤنارى و رهسهنى یا نهتهوا كورده و رۆل و باندۆرا گرانا باڤكالكێن كوردان نیشان دده لسهر زمان و كهلتورێ گهل و نهتهوێن دی ل جیهانێ؛ ژ بهركو ل گۆرى ڤهكۆلین و دیتنا زانایان ناڤهاتی؛ نهتهوا كورد ههر ژ كهڤندا پێشهنگ و ئافرێنهرێن نوخری بووینه ل وارێن چاندنیێ و پیشهسازیێ و كههیكرنا تهرش و تهوالی و داهێنان نڤیسینێ و ئالێن دی یێن باژێڕڤانیێ ب ئاواكی گشتی.
ژێدهر:
1. SCIENCE, VOL 337, 24 AUGUST 2012. pp. 957 – 960.
2. Wadell, L. Austin. Sumer – Aryan Dictionary, London, 1927.
3. Henry George Liddell, Robert Scott, Ἀσία, A Greek-English Lexicon, on Perseus.
سهربهست تروانشی
سهرۆك بارزانی ب هێزا ئیرادێ و خوینا شههیدان و ئاگرێ لویلیا تڤهنگا پێشمهرگهی شیا هێزا سهرهكیا داعش ژناڤ ببهت و حورمهت و كهرامهتا گهلێ خوه بپارێزیت. تهنها بریارا دروست یا جهنابێ سهرۆك بارزانی و خوینا عهزیزێن وهلاتێ مه بوون ههولێر پاراستی، ئهوێن ب ئهرزانی وژدانا خوه دفرۆشن و مهزنترین غهدرێ ڤهدشێرن، نهشێن دیرۆكێ بهرڤاژی بكهن، سهرۆك بارزانی پێش ههمی مڕۆڤایهتیێ ڤه بها و قوربانیێن ڤی شهڕی ب ستویێ خوهڤه گرتن
ئهڤه ژی بوو دیرۆكهكا تژی سهروهری كو ههر جهێ كورد لێ بن شانازیێ پێ دكهن كهربوكینا دوژمنا ب ئارمانج گرتنا سهرۆك بارزانی دانپێدانه ب مهزناهیا جهنابێ وی، سهرۆك دێ مینیت ئهو چیایێ مهزنێ چ بیڤهلهرز نهشێن بههژینن.
*ئهندامێ ئهنجومهنێ سهركردایهتیا پارتی و بهرپرسێ لقا ئێك
محمهد چهلكی
هونهر و ئهدهبیات ب ههموو تایێن خوهڤه كاریگهریهكا مهزن ل دروستبوونا كهساتیا تاكێن جڤاكی ههیه، لهوا ههموو دهولهتێن جیهانێ (ژبلی حوكمهتا ههرێما كوردستانێ) ب ههموو ئیماكانیاتێن ل بهردهست پشتهڤانیێ ل هونهر و ئهدهبیاتێ دكهت بۆ بهرههڤكرنا تاكێن وهڵاتپهروهر. هونهر ب تایبهت سینهما ئهڤرۆ وهك چهكهكێ گهلهك كاریگهر ل سهر تاكان دهێته بكارئینان و د ڤی بیاڤی دا رۆلێ هولیۆدێ یێ بهرچاڤه كانێ چاوا شیایه جیهانێ تهڤی بێخیته بن باندۆرا خوه.
دهولهتێن جیهانێ تهڤان رێیا هولیۆدێ گرتیه بهر ل رۆژههڵاتا مه توركیا و ئیران دسهرپشكن، لێ توركیا و ئیرانێ ژ جیهانێ جودا دكهتن فۆكسا فلمسازێن وان ل سهر نهشرینكرنا كورد و كولتۆرێ كوردیه ب تایبهت یا شۆرهشا كوردی كو ب قهچاخچی، هیرۆئین فرۆش، مرۆڤكوژ، ژنكوژ، بێ بهزهیی، چاڤشۆرێن پارهی، كرێگرتی و لیستا كهشهفڕێتیان درێژه! یا ژ ههموویێ سهیرتر تێلهڤزیۆنێن ههرێما كوردستانێ وان فلم و درامایان بهڵاڤهدكهن و حوكمهتا ههرێما كوردستانێ و ب تایبهت وهزارهتا رهشهنبیری لێ بێدهنگه و كار گهههشتیه وی ڕادهی ههرچیێ دوو فلس ژ بهرویكا وی زێده بوون دێ ڕابیت كهنالهكی ڤهكهت و دراما و فلمێن توركی و ئیرانی بهڵاڤهكهت بێی بهێنه شرۆڤهكرن و كانێ چهند ل دژی كولتۆرێ كوردی و جڤاكا كوردینه، ههما ئێكسهر بهڵاڤ دكهن.
بهڵاڤهبوونا ڤان فلمان و درامایێن داگیركهرێن كوردستانێ وێ هێڕشا ل سهر كهساتیا تاكێ كورد جڤاكێ كوردی لێكترازانهك غهریب د ناڤ جڤاكێ كوردی دا دروستكریه و رێژا تاوانێن جڤاكی زێدهبوویه، زێدهباری بهڵاڤهكرن حهزا ئاوارهبوونێ ژ كوردستانێ بۆ وهڵاتێن توركیا و ئهورۆپا كو ئهڤه بخوه مهزنترین زیانه چونكو دهما حهزا ئاواهربوونێ ببیته ئارمانجا گهنجان و خودان شیانان(وهكو نوكه بوویه حهزا ههر گهنجهكی) هینگێ كێشێن جڤاكی زێده دبن و چارهسهری بزهحهمهت دكهڤن. خالا دن یا ههری باڵكێشا فۆكسا فلمسازێن توركی و ئیرانی رهشكرنا دیرۆك و كهساتیێن ناڤدارێن كورده ب رهنگهك وهسان كو بێی هاریكاریا دهركی و خێرخازیا دهولهتا تورك و ئیرانێ ئهڤ سهرۆك و رێبهرێن كورد نكارن پێنگاڤهكێ بۆ پێشڤه بچن! ئانكو ئهو ههردهم برایێن مه یێن مهزنن و دڤێت ئهم ل گۆرهی نهخش و حهزێن وان تهڤگهرێ بكهین.
بهردهوامیا ڤێ سیاسهتا فلماساز و دهولهتێن داگیركهرێن كوردستانێ و بێدهنگیا وهزارهتا رهوشهنبیری و حوكمهتا ههرێما كوردستانێ ل سهر ڤێ ههلمهتا بێ ووژادانهیا وان مات مایی مایه و باندۆرهك نهرێنی ل سهر تاكێن كورد هێلایه و ههتا ب ڕادی باوهرپێكرنێ كو ئهڤه ب خوه نیشانهیه كو لێكترازانا جڤاكێ كوردی گهههشتیه سهر ههڕفتهیێ مهترسیدار و بهر ب ههلوهشیانێ بچیت!
نهبانیا حوكمهتا ههرێما كوردستانێ ل كێشێن وهڵاتیان و بێدهنگیا وێ ل سهر ڤان دراما و فلمێن توركی و ئیرانی وێ ئێكی ل دهف تاكێ كورد دروست دكهت كو رهنگه باوهری ب وان فلم و درامایێن ب مهبهست هاتینه سازدان بۆ تێكدانا باوهریا تاكێ كورد ب دیرۆك، شۆرهش و ناڤدارێن كورد لهوا دبینین چهند چهوا فلمهك یان دیالۆگهكا درامایێ دهما ب نهكامی بهحسێ كوردهكی بهێتهكرن ب تایبهت ئهگهر ئهو كورد كهسهك هێژا و خودان باندۆرب بیت ل ناڤ جڤاكێ كورد، د ناڤ تۆرێن جڤاكی دا خۆرت و لاوێن كورد بهلاڤه دكهن و دكهنه نۆچهیێ رۆژێ و بهردهوامیێ ددهن شكاندنا شكۆیا مرۆڤێ كورد.
ڤان رۆژان فلمسازێن ئیرانێ كورته فلمهك ل سهر سهركردێ كورد جهنابێ سهرۆك بارزانی بهڵاڤهكر و كو د راستیێ دا تشتهك وهسان روونهدایه و دووره ژ ڕاستیێ لێ چونكو كهساتیا تاكێ كورد ژ ئهنجامێ وێ سیاسهتا فلمسازێن تورك و ئیرانی هاتیه پهلخاندن و ئهڤ فلمه وهك برویسیهكێ د ناڤ تۆرێن جڤاكی دا بهڵاڤ بوو!
بهڵاڤهكرنا ڤی كورته فلمی دنوكهدا ترسا حوكهمهتا ئیرانێیه ژ پاشهرۆژا خوه چونكو ههموو دزانن حوكمهتا نوی ل ئهمریكا هاتیه سهر دهستههڵاتێ و داوی ب قۆناغا ترهمپسیزمێ ئینا لێ بۆ سیاسهتا دهرڤه ههمان رێكار دبهردهوامن و گڤاشتن ل سهر ئیرانێ سڤك نابن بهلكو دێ پتر تهنگا گڤاشتنان ئێته شداندن، ژ لایێ دیڤه دۆستینیهك باش د نابهینا سهرۆكێ ئهمریكا جۆ بایدنی و سهرۆك بارزانی ههیه. ترسا ئیرانێ ژ وێ ئێكێیه كو ئهڤ پهیوهندیه ببیته ئهگهرێ گوهۆرینێ د سیاسهتا دهرڤه یا ئهمریكا دا بۆ بهرژهوهندا كوردان، لهوان هۆسان بلهز و بهز ئهڤ كورته فلمه بهرههم ئینا دا وهك كارتهك فشارێ ل دژی پێگههێ جهنابێ سهرۆك بارزانی بكار بینیت. لێ نه ئهڤ كورته فلمه و نه ژی ههموو پرۆپاگهندا ئیران و توركیا نكارت كهستایا تاكێ كورد بهر بمهرهمێن خوه ببهت كو كهسهكێ ملكهچێ فهرمانێن وان بیت چونكو بهرههمێ سیاسهتا وان یا شۆفینی و مرۆڤكوژ بۆ ههر تاكهكێ كورد دیاره و سهرڕای هندێ ژی پێگههێ سهرۆك بارزانی چ ل ناڤ كوردان و چ ل ئاستێ ناڤدهولهتی دیاره و وهك سهرۆكهك كورد لێ دهێته مهیزاندن و رێز لێگرتن.
ل داویێ دخازم بانگ ل حوكمهتا ههرێما كوردستانێ و ب تایبهت وهزارهتا رهوشهنبیری كو سنۆرهكی بۆ ڤان درامایێن بێ واتهیێن توركی و ئیرانی بدانن و بێی ڤهخاندن و بن چاڤ دهربازكرنا كهسێن شارهزا نههێنه بهڵاڤكرن.