ل رۆژا جیهانییا زمانێ دایكێ
چیڕۆكا به‌لاڤبوونا زمانێ كوردی ل جیهانێ بخوینه
كوردستان و زمانێ كوردی
ده‌رگوشا نوخرینه بۆ ته‌ڤ زمانێن هندۆ ئه‌وروپى
نڤیسین: د.مه‌هدی كاكه‌یی
وه‌رگێڕان: ئه‌مین بۆتانى
سێزده زانایان ڤه‌كۆلینه‌ك ئه‌نجامدان بۆ ناسینا وێ ناڤچه‌یێ كو ده‌رگوش و جهێ نوخریێ چێبوون و به‌لاڤبوونا زمانێن هندۆ ئه‌روپییه، هژمار و وه‌لاتێن ئه‌و زانایێن د وێ ڤه‌كۆلینێ دا پشكداربوون؛ بڤی ئاواییه: 3 زانا ژ وه‌لاتێ نیوزلاندایێ، 1 ژ بالژیكا، 2 ژ هۆلاندا، 2 ژ ئوستورالیایێ، 4 ژ ویلایه‌تێن یه‌كگرتیێن ئه‌مه‌ریكایێ، 1 ژ بریتانیایێ. ئه‌ڤ زانایێن هان ژ 13 سێزده ناڤه‌ندێن ڤه‌كۆلینێ و پشكێن زانستی یێن تایبه‌تمه‌ند ل ڤان واران كار دكه‌ن: زانستێ كۆمپیووته‌رێ، زانستێ هوور زینده‌وه‌رزانى و به‌رگرتنێ، ده‌روونناسییا زمان/ سایكۆ لانگویستیك، مه‌ژی/ زانستا مه‌ژی و ده‌ماران، ده‌روونناسی، كه‌لتور و دیرۆك و زمان و زانستێن هاڤلدارى ئاسیا و ئۆقیانۆسا هێدی، زانستێن زانراوه‌یێن ساخله‌می و ژیانزانی، ژینگه‌ها گه‌ردیله‌یی و وه‌رارێ، فه‌لسه‌فه، زانستا ماتماتیك و بایۆلۆژی، زانستا ئامارا بایۆلۆژی، زانستا میراتماییا مرۆڤكی و زانستا مرۆڤناسییا پێزان و وه‌رارێ.
دڤێ لێكۆلینێ دا؛ ئه‌ڤ زانینگه‌ه و ناڤه‌ندێن زانستی پشكداربوون: زانینگه‌ها ئۆكلاندا نیوزیلاندی، ناڤه‌ندا ریگا بالژیكی، ناڤه‌ندا ماكس پلانكا زمانێن ده‌روونی یێن هۆلاندی، زانینگه‌ها رادبودا هۆلاندی، زانینگه‌ها ئۆكسفۆردا به‌ریتانی. پستره ڤه‌كۆلین ل گۆڤارا زانستی یا ئه‌مه‌ریكی ساینس هاته به‌لاڤكرن؛ كو گۆڤارا هه‌رى ناڤدارا زانستییه ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ مل ب ملى گۆڤارا نێچه‌را بریتانی، ئه‌ڤ هه‌ردوو گۆڤارێن هان ته‌نێ وان ڤه‌كۆلینێن ره‌سه‌ن و ئۆرجینال به‌لاڤ دكه‌ن كو ڤه‌دینێن نوو و ئافراندن تێده هه‌نه.
دڤێ لێكۆلێنێ دا؛ زانایان كار ل سه‌ر دوو گریمانه‌یێن هه‌ڤدژ كرن، ئه‌و ژی وه‌كه ژێده‌ر بۆ مالباتا زمانێن هندۆ ئه‌وروپی، بۆچوونا ساده و كلاسیك بڤی ئاواییه كو زێد و ده‌رگوشا وان زمانان ده‌شتێن چیمه‌ندارێن پۆنتیكه ل (كۆمارا ئۆكرانیا نها) د ماوه‌یێ نێزی 6000 شه‌شه هزار سالاندا، به‌لێ گریمانه‌یا ئه‌لته‌رناتیڤا دی وه‌ها دبینه كو زمتنێن هندۆ ئه‌وروپی ل ناڤچه‌یا ئه‌نازۆل (باكورێ كوردستانێ) مه‌هییه و پێگه‌هشتییه و پشتره به‌لاڤبوویه و دگه‌ل فه‌ره‌هبوونا ئه‌زموونا چاندندییا مرۆڤان ژباكورێ كوردستانێ به‌لاڤی هاویردۆر بوویه ناڤبه‌را 8000 هه‌شت هزار سالان هه‌تا 9500 نه‌ه هزار و پێنج سه‌د سالێن بهورى.
ڤه‌كۆله‌رێن زانستی میتۆدا دویڤچوونا پرۆسه‌سا دیرۆكی بكارئانین؛ كو دبه ئه‌و یه‌ك؛ سه‌ده‌ما په‌ڕاگه‌نده‌بوونا مرۆڤان بووبه به‌ر ب جیه و واران و دابه‌شبوونا وان بسه‌ر جوگرافیایێن هه‌ڤچه‌رخ.
ئه‌ڤ مژار ب پشتبه‌ستن ب زانستا میراتمایی؛ ڤه‌كۆلین ل سه‌ر پرسا دابه‌شبوون و به‌لاڤبوونا مرۆڤان كر بسه‌ر جیه و جوگرافیایان؛ ب تایبه‌تى ژی زانستا میراتماییا رونشتڤانان، دگه‌ل داتا و ئامارێن بنگه‌هینێن (103) سه‌ت و سێ زمانێن هندۆ ئه‌وروپی؛ یێن كه‌ڤن و هه‌ڤچه‌رخ؛ و پشتره بۆ به‌رهه‌ڤكرنا نموونه و میناكه‌كه روهن و ئه‌شكه‌ره ل دۆر به‌لاڤبوونا ڤێ مالباتا زمانكی و ئه‌زموونكرنا هه‌ردوو گریمانه و فه‌ره‌زیه‌تێن ناڤهاتی.
دڤێ بارێدا؛ ڤه‌كۆله‌ران به‌لگه‌یه‌كه ڤه‌بڕ و پشتڕاستكرى ڤه‌دیتن و گه‌هشتنه وێ راستیێ كو ده‌ڤه‌را ئه‌نازۆل (باكورێ كوردستانێ) بنگه‌ه و ده‌رگوشا مه‌هین و چێبوون و به‌لاڤبوونا زمانێن هندۆ ئه‌وروپییه، گریمانه‌یا دی ژی كو دبێژه ده‌شتا چیمه‌ندارا پۆنتیكا ئۆكرانیایێ وه‌ك كۆكا چێبوونا ڤان زمانان نایێ دیتن، هه‌روه‌ها ڤه‌كۆله‌ران دیتن كو ده‌مێ كۆچ و رێویتییان ته‌ڤی جیه وار و ره‌سه‌نی یا سه‌جه‌را زمانێن هندۆ ئه‌وروپی هه‌ڤدگرن و هه‌ڤده‌مه دگه‌ل به‌رفه‌ره‌هبوونا كارێ چاندنیێ ل هه‌ره‌ما ئه‌نازۆلێ ناڤبه‌را 6000 شه‌ش هزار سالان هه‌تا 7500 هه‌فت هزار سالان به‌رى زایینێ، ئه‌ڤ ئه‌نجام و ڤه‌ڕێژ روهنیێ دئێخنه سه‌ر وێ رۆلا ڤه‌بڕ كو ئه‌نجامگیرییا ڤه‌كۆلینێ دكاره ب له‌ییزه ل روویێ دابه‌شبوون و به‌لاڤبوونا مرۆڤان وه‌ك پرۆسه‌سه‌ك میراتماییا جڤاكێ؛ سه‌باره‌ت پرسا چاره‌سه‌ركرنا ڤه‌كێشا هه‌یی ده‌رهه‌قی قۆناغ و سه‌رده‌مێن دیرۆكا مرۆڤاتیێ.
هه‌روه‌ها ڤه‌دیتنێن زانایێ شونوارناسێ ئه‌مه‌ریكی پرۆفیسۆر (رۆبێرت جۆن بریدوود) ژی هه‌ڤگرن ته‌ڤی ده‌ره‌نجامێن ڤه‌كۆلینا زانایێن هان و بریدوود به‌هسی وێ چه‌ندێ دكه كو ده‌ربازبوون ژ قۆناغا كۆچه‌رى و راڤ و نێیرا به‌ره‌ڤ ئاكنجیبوون و ژیانا چاندنیێ نێزیكی 6000 شه‌ش هزار سالان هه‌تا 10000 ده‌ه هزار سالان به‌رى زایینێ ل باكورێ كوردستانێ روودایه. هه‌روه‌ها دبێژه؛ كو نه‌ته‌وا كورد ژ وان گه‌لێن پێشه‌نگ بوویه كو چاندنی و پیشه‌سازی ئافراندیه؛ كوردان به‌رى گه‌لێن دی ژیانا شكه‌فتان بجیهشتنه و مال و مه‌زه‌ل ژخوه‌ره ئاڤاكرنه و تێده جیوار بوونه، كه‌ره‌سته و ئالاڤێن پێشكه‌تی بۆ ژیانا خوه‌یا رۆژانه چێكرنه، هه‌روه‌ها ئاماژێ دده كو كوردان به‌رى یا 12 دوازده هزار سالان به‌رێ خوه دانه كارێ چاندنیێ و به‌ر و به‌رهه‌مێ چاندنیێ ل كوردستانێ پێشڤه‌برنه، كو پشتره ئه‌و ئه‌زموون ژ كوردستانێ به‌ره‌ڤ مه‌زۆپۆتامیا ژێری چوویه، ڤێجا گیهایه رۆژئاڤا ئه‌نازۆلێ و بلنداهیێن ئیرانێ و هنۆ هنۆ دماوه‌یێ 8000 هه‌شت هزار سالان ژ كوردستانێ گیهایه باكورێ ئافریكا و پشتره ئه‌وروپا و هندستانێ.
دگه‌ل به‌لاڤبوونا چاندنێ ژی؛ مالباتا زمانێن هندۆ ئه‌وروپی ژی گیهایه وان گه‌ل و نه‌ته‌وێن بڤان زمانان دئاخڤن.
ئه‌و زانایێ ئه‌مه‌ریكی (رۆبێرت جۆن بریدوود)؛ بێتر لسه‌ر ڤی مژارى دچه و دبێژه پڕانییا وان به‌رهه‌مین چاندنێ ئه‌وێن ئیرۆ ئه‌م دناسن مینا گه‌نم و جه‌ه و گه‌نمۆك (گه‌نمێ شامی) ژ كوردستانێ چێ بوویه و پشتره ب جیهانێ را به‌لاڤبوویه، ل دۆر پیشه‌سازیێ ژی؛ زانایێ هان دبێژه كو ناڤچه‌یا شونوارییا ب ناڤێ (چیانۆ) ل باكورێ كوردستانێ دكاره وه‌كه باژاڕێ هه‌رى كه‌ڤنارێ پیشه‌سازی لسه‌ر ئاستێ جیهانێ وه‌ره بناڤكرن كو هه‌تا ئیرۆژ كانزایا مسێ لێ دهێته به‌رهه‌مئانین، هه‌ر لڤی جهى كه‌ڤاله‌كه هه‌ڕیێ هاتیه ڤه‌دیتن و لسه‌ر وێ پێگهوڕكا بازرگانى هاتیه تۆمار كرن، ل جهێ (چیانۆ) زانایێ شونوارناس (رۆبێرت جۆن بریدوود) و تیما پێڕه؛ په‌رچه‌یه هه‌ره كه‌ڤنارا په‌ڕۆك (قوماش)ێ ڤه‌دیتنه كو دیرۆكا چنین و ڤه‌هاندنا وێ بۆ نێزی 7000 هه‌فت هزار سالان به‌رى زایینێ ڤه‌دگه‌ڕه.
ڤه‌ڕێژا ڤێ ڤه‌كۆلینێ وه‌ها دده خویاكرن كو بێتره 50% پێنجی ژسه‌دێ ژ په‌یڤێن ئنگلیزی ژ زمانێ باڤكالكێن كوردان هاتیه وه‌رگرتن كو زمانێ سۆمه‌رییه، ئه‌ڤ زمانه‌ژی به‌رى یا به‌لاڤبوونا لێكۆلینا هان؛ ژئالیێ زانایێ زمانزانێ بریتانی (وادێڵ) ڤه ئاماژه پێ هاتیه كرن.
ئاماژه‌یا هه‌رى كه‌ڤنار و ناسیار بۆ ناڤچه‌یا ئه‌نازۆل؛ ناڤێ (وه‌لاتێ هیتتی)یا بوویه كو ئه‌و ژی باڤكالكێن كوردانن و ئه‌ڤ یه‌ك ژی لسه‌ر كه‌ڤاله‌كه هه‌ڕیێ ب رێنڤیسا بزمارى هاتیه نه‌خشاندن و بۆ سه‌رده‌مێ قڕالتییا بابلی ل میزۆپۆتامیا ڤه‌دگه‌ڕه دناڤبه‌را سالێن (2350-2150) به‌رى زایینێ. یه‌كه‌مین ناڤێ ژئالیێ گریكانڤه ژی هاتبیته تۆماركرن بۆ نیڤ گزیرتا ئه‌نازۆل په‌یڤا (ئاسیا) بوویه؛ كو دبه ژ ناڤێ وێ كۆنفه‌دراسیۆنێ هاتبه وه‌رگرتن ئه‌وا ژ 22 بیست و دوو ده‌وله‌تێن كه‌ڤن پێكدهات ل رۆژئاڤایێ ئه‌نازۆلێ و ناڤێ وێ (ئاسوا) بوو به‌رى یا 1400 هزار و چار سه‌ت سالان به‌رى زایینێ.
د راستیدا، ئه‌ڤ ڤه‌دیتنا زانستى؛ شۆڕه‌شه‌كا هندی بێژی مه‌زنه د دیرۆكا كوردان دا و گرۆڤێ كه‌ڤنارى و ره‌سه‌نى یا نه‌ته‌وا كورده و رۆل و باندۆرا گرانا باڤكالكێن كوردان نیشان دده لسه‌ر زمان و كه‌لتورێ گه‌ل و نه‌ته‌وێن دی ل جیهانێ؛ ژ به‌ركو ل گۆرى ڤه‌كۆلین و دیتنا زانایان ناڤهاتی؛ نه‌ته‌وا كورد هه‌ر ژ كه‌ڤندا پێشه‌نگ و ئافرێنه‌رێن نوخری بووینه ل وارێن چاندنیێ و پیشه‌سازیێ و كه‌هیكرنا ته‌رش و ته‌والی و داهێنان نڤیسینێ و ئالێن دی یێن باژێڕڤانیێ ب ئاواكی گشتی.
ژێده‌ر:
1. SCIENCE, VOL 337, 24 AUGUST 2012. pp. 957 – 960.
2. Wadell, L. Austin. Sumer – Aryan Dictionary, London, 1927.
3. Henry George Liddell, Robert Scott, Ἀσία, A Greek-English Lexicon, on Perseus.
